HISTORIA ORKIESTR DĘTYCH W ZARYSIE

W historii muzyki i instrumentarium muzycznego, orkiestra dęta ma najdłuższy rodowód. Pierwsze orkiestry dęte pojawiły się w starożytnej Asyrii i Egipcie oraz w legionach rzymskich, gdzie obowiązkowo musieli znaleźć się trębacze i piszczkowie wygrywający sygnały bojowe i reprezentacyjne. Ich zadaniem było także zabawianie żołnierzy.

W okresie renesansu zaczęto łaczyć w jednolity zespół żołnierzy grających w pododdziałach, nakładając na nich oprócz funkcji artystycznej, także rolę bojowa dając w ten sposób zalążek dzisiejszej orkiestry dętej. W wiekach późniejszych podstawowy skład orkiestry dętej stanowiły przede wszystkim instrumenty dęte drewniane, natomiast instrumenty blaszane – z racji swej niedoskonałości w technice gry wprowadzano sukcesywnie, udoskonalając przede wszystkim ich konstrukcję poprzez wynalazek m.in. mechanizmów wentylowych, umożliwiających wydobycie dźwięków skali chromatycznej.

W drugiej połowie XIX w. ukształtował się istniejący do dziś podział na dwa rodzaje orkiestr, tj., przypisana kawalerii orkiestra typu „fanfara” tworzona przez instrumenty dęte blaszane i perkusyjne oraz charakterystyczna dla wojsk piechoty orkiestra typu „harmonia” składająca się z instrumentów dętych drewnianych , dętych blaszanych i perkusyjnych.

Historia orkiestr dętych zaczyna się w połowie XIX wieku i ma związek z rodzącym się po upadku Powstania Styczniowego ruchem ludowym W Galicji od 1867 r. zaczęły powstawać Ochotnicze Straże Pożarne, przy których rozwijała się działalność kulturalna stanowiąca jednocześnie źródło dochodów OSP. W związku z tym, każda jednostka OSP zmierzała do posiadania w swoich strukturach orkiestrę. W potrzeby i oczekiwania OSP doskonale wpisały się orkiestry dęte, które z racji swoich wojskowych tradycji posiadały odmienną specyfikę i atrybuty takie jak:

skład instrumentalny ,
mundur nawiązujący do tradycji militarnej,
musztra paradna,
widowiskowość
zróżnicowany repertuar muzyczny

Orkiestry dęte szybko zyskały sympatię i zaufanie społeczne stając się atrakcją skupiającą rzesze publiczności. Dochody z imprez z udziałem orkiestr (zabawy taneczne, koncerty, festyny itp.), przeznaczano na zakup i naprawę instrumentów. Wobec ustawicznych trudności finansowych z jakimi borykały się OSP, zorganizowanie, wyposażenie i utrzymanie orkiestry często przerastało możliwości finansowe Straży. Popularne było nawet powiedzenie krążące w szeregach strażackich, że jeśli straż nie ma kłopotów, to niech sobie założy orkiestrę. Bardzo poważnym problem stanowiły w tym okresie nie tylko bariery finansowe, ale także trudności i kłopoty związane z brakiem fachowych instruktorów i kapelmistrzów. Polaków prowadzących wówczas orkiestry dęte było początkowo niewielu, dlatego sięgano często po fachową pomoc kapelmistrzów Rosjan, Czechów i Austriaków, co było bardzo częste zwłaszcza w zaborze austriackim. Z czasem wykształciła się kadra polskich dyrygentów, a w repertuarach orkiestr coraz częściej pojawiały się surowo zakazywane przez ówczesną cenzurę utwory kompozytorów polskich, za co sypały się kary pieniężne i zakazy występów. Jako przykład może posłużyć wydarzenie ze Skierniewic, gdzie w 1907 roku tamtejsza OSP roku zorganizowała tzw. majówkę, a po jej zakończeniu miejscowy policmajster wydał nakaz aresztowania całego zespołu orkiestry za granie zakazanych melodii. W orkiestrze grali dwaj jego synowie, którzy solidarnie ze swoimi kolegami kazali się zamknąć w areszcie. Sprawe załagodził miejscowy notabl, wielbiciel muzyki, który zapłacił za muzyków wysoką grzywnę. [J. Pierzchalski: Pierwszy był Garwolin, Strażak, nr 13/93, s.24].

Również w zaborze pruskim orkiestry były bardzo nieliczne, ponieważ Niemcy nie pobłażali temu rodzajowi działalności społecznej. Na terenie Galicji, zwłaszcza w jej zachodniej części istniało wiele orkiestr wiejskich i parafialnych, które chętnie zgłaszały swój akces do OSP. Tak działo się w wielu wsiach podkrakowskich, a także m.in. w Bieczu i Sędziszowie. Wybuch I wojny zahamował rozwój strażackiego ruchu muzycznego. W tym czasie miał miejsce znamienny fakt, który warto przytoczyć. Po wkroczeniu legionistów do Kielc, cała orkiestra tamtejszej OSP, wraz ze swoim kapelmistrzem, który z pochodzenia był Czechem zgłosiła się ochotniczo do Wojska Polskiego, stając się pierwszą orkiestrą Wojska Polskiego powstałego po ponad wiekowej niewoli.

Działające w środowiskach wiejskich orkiestry dęte, ukształtowały nowy model funkcjonowania muzyki instrumentalnej, podporządkowany już nie tylko tańcom i śpiewom, ale także roli reprezentacji. W warunkach rozbiorowych OSP i działające przy nich orkiestry stały się substytutem narodowych orkiestr wojskowych oraz symbolem i ostoją polskości.

Na przełomie XIX/ XX wieku, modne stało się obchodzenie wszelkich rocznic narodowych z udziałem maszerującej orkiestry, będące rodzajem demonstracji przeciwko zaborcy.

I wojna zatrzymała cały ruch artystyczny polskiej wsi, ale w międzywojniu, orkiestry dęte odrodziły się na nowo. W 1903 r. na terenie Galicji było 1600 jednostek straży pożarnych, spośród których każda dążyła do posiadania własnej orkiestry. Po 1920 roku zaczął się wręcz wybuchowy rozwój orkiestr strażackich. Ten znakomicie rozwijający się w II Rzeczypospolitej ruch orkiestrowy znów zamilkł w okresie okupacji. Zapisy kronik orkiestrowych przekazują wiadomości o miejscach, sposobach i losach przechowywanych instrumentów, np. w Medyce na Podkarpaciu, w 1940 roku, po wkroczeniu wojsk sowieckich na tereny polskie, NKWD skonfiskowało wszystkie instrumenty muzyczne należące do orkiestry. W 1941 roku kilku członków orkiestry z narażeniem życia wykradło te instrumenty, za co zostali zesłani w głąb Rosji.

W trudnych latach powojennych, już w nowych realiach, orkiestry dęte na nowo budzą się do życia. W tym okresie powstają nowe formy organizacyjne tych zespołów, a ciężar ich utrzymania przejmują zakłady pracy, ośrodki kultury i organizacje gminne.

Siłą ich trwania było i jest nadal to, że są zespołami rzeczywiście amatorskimi, które same sobie wzajemnie pomagają. Orkiestry dęte pełnią istotna role społeczną; integrują całe społeczności, uczestniczą we wszystkich uroczystościach lokalnych, kościelnych i państwowych, a także rodzinnych, wypełniając luki w życiu kulturalnym małych miast i wsi, co sprzyja ugruntowaniu autorytetu i sympatii jakimi cieszą się w społeczeństwie lokalnym.

Do końca maja br. w Muzeum Etnograficznym w Rzeszowie prezentowana jest wystawa poświęcona tematyce orkiestr dętych zatytułowana „Bijcie w kotły, w trąby grajcie…”.

http://www.mp.muzeumetnograficzne.rzeszow.pl/owystawiemp

Tematyce orkiestr dętych z terenu Podkarpacia poświęcona jest także zakładka http://www.mp.muzeumetnograficzne.rzeszow.pl której zawartość jest w trakcie uzupełniania. Za pomocą narzędzia DODAJ OBIEKT http://www.mp.muzeumetnograficzne.rzeszow.pl/dodajmp zapraszamy Państwa do jej współtworzenia.

Serdecznie zapraszamy do odwiedzenia naszego Oddziału.