O – jak „Opowieści ziemi”

„Opowieści ziemi z dorzecza górnej Wisłoki i Wisłoka zebrane przez zauroczonego łazęgę”,  wydane w Rzeszowie w 1975 r. , stanowią drugą, komplementarną do „Po rzeszowskim Podgórzu błądząc” publikację Franciszka Kotuli, poświęconą terenom pogórzańskim.

Prezentują dociekania F. Kotuli dotyczące systemu obronnego na wspomnianym terenie: licznych gródków oraz wielkich strategicznych grodów. Znaczna ich część pochodzi niewątpliwie jeszcze z okresu państwa Wiślan. Otóż owo zagęszczenie miejsc obronnych pozwala przyjąć, że przedstawiony teren tak we wczesnym jak i późniejszym średniowieczu spełniał jakąś wyjątkową rolę. Na podstawie zaś ich rozmieszczenia można poniekąd wytyczyć granice, jakie tutaj kiedyś przebiegały. Ciąg znacznych punktów strategicznych – grodów, położonych tuż na zachód od Wisłoki sugeruje, że właśnie Wisłoka mogła być na wschodzie granicą państwa Wiślan. (…) Przeniesienie przez Kazimierza Odnowiciela stolicy Polski z północy do Krakowa jest dowodem, że południowa część Polski, państwa Piastów, już jako zjednoczonego organizmu, stała się ważniejszą od środkowej i północnej; chyba ze względu na stosunki z Rusią”.

Zainteresowanie F. Kotuli budziły przede wszystkim grody z wielkimi majdanami, samoistne osady targowe usytuowanych na szlakach handlowych, jako najsłabiej udokumentowane w źródłach rękopiśmiennych. Jednocześnie dostrzegł on potencjał badań etnograficznych w tym zakresie.  „Tak więc problem miejsc targowych  i pierwotnych, nie tyle miast co miasteczek, będziemy rozpatrywali w pierwszym rzędzie ze stanowiska metody badań etnograficznych. To znaczy, penetrując określony teren jak najdokładniej oraz wwiercając się bezlitośnie w pamięć człowieka, zrośniętego z tymże terenem od wieków… a może tysiącleci. Nie zamierzamy przy tym zamykać oczu na wyniki badań geografów, archeologów i historyków – odwrotnie, śledzić je uważnie, ale równocześnie krytycznie, stale konfrontując te wyniki z terenem i „ludowym archiwum”. Co stanowi to ludowe archiwum? ślady topograficzne i zabytki oraz związane  z nimi nazewnictwo miejscowe, podania, legendy, słowem – tradycja.