WIELKI CZWARTEK – „JUDASZ”

Specyficznym elementem obrzędowym Wielkiego Czwartku był zwyczaj zwany „judaszem”. Wywodzący się z rytuału niszczenia kukły uosabiającej śmierć i odchodzącą zimę, został przekształcony w symboliczne uśmiercenie zdrajcy, który wydała Chrystusa na śmierć. Współcześnie kukłę taką zobaczyć można jeszcze w kilku miejscowościach na Podkarpaciu, m.in w okolicach Przeworska i Jarosławia.

Zwyczaj notowany był jeszcze do początku XXI w. w Pruchniku. Kukłę, uszytą z worków i wypchaną słomą wiesza się w nocy z czwartku na piątek na drzewie. Pod drzewem, na którym wieszało się Judasza, układało się 30 drewnianych pałek symbolizujących 30 srebrników. Kukła pozostawała na drzewie do popołudnia. W Wielki Piątek o godzinie 15:00 Judasz był ściągany z drzewa i na 30 pałkach niesiony przed kościelną bramę. Tam odbywał się sąd. Sędzia ogłaszając wyrok mówił: Judaszu sprzedałeś Chrystusa za trzydzieści srebrników i teraz za to otrzymasz trzydzieści pał. Potem kukła, bita kijami, włóczona była po ulicach. Na koniec była podpalana i wrzucona do potoku.

Inną formą zwyczaju „judasza” praktykowaną do I wojny światowej było zrzucanie z wieży kościelnej czarnego kota. W Klimkówce i Jaćmierzu, Brzozowie, Grabownicy, Niebieszczanach zrzucano go z zadrutowanym garnku wypełnionym popiołem. Gdy spadł na ziemię, zgromadzeni wokół niego chłopcy klekotali kołatkami. Czarne koty uważane były za zwierzęcą postać demona. Kot był więc symbolem diabła a jego skojarzenie z Judaszem może być wtórne.

Zwyczajem niegdyś bardzo rozpowszechnionym, a mającym przypominać o samobójstwie Judasza, było „wieszanie żuru”. Proszono niewtajemniczonego, najczęściej młodego chłopca, aby przytrzymał garnek z rozrobionym w wodzie popiołem, który wieszano na drzewie. Podczas wieszania nieświadomego niczego pomocnika oblewano „żurem”. Zwyczaj ten zapamiętany został jako forma zabawy, ale jego pierwotne znaczenie mogło być inne. „Żurakiem” lub „Żurem” nazywano niekiedy słomianą kukłę symbolizującą zimę i śmierć, którą palono w półpoście.

Należy podkreślić, iż symbolika obrzędu wieszania Judasza mogła pierwotnie być zupełnie inna i jest możliwe, że znamy jej pierwotną formę. Takie elementy jak kukła i zielona gałąź, drzewo i popiół- symbolizowały przeciwstawne siły natury oraz śmierć i świat zamarłych.

Bibliografia: A. Karczmarzewski, Ludowe obrzędy doroczne w Polsce południowo-wschodniej, Rzeszów, 2011