„Dziedzictwo kulturowe pogranicza polsko-słowackiego”

Publikacja ukazała się w ramach projektu pt. „EtnoCarpathia” realizowanego w latach 2019-2022. W opracowaniu  pod red. dr hab. Marioli Tymochowicz wykorzystano wyniki przeprowadzonej inwentaryzacji i powstałego na jej bazie raportu zasobów polsko-słowackiego pogranicza kulturowego, obejmujących po stronie polskim grupy etnograficzne: Pogórzan, Łemków, Bojków, Dolinian, a po stronie słowackiej ludność obszarów dzisiejszego Šariša, Zemplina, Zamagurie. W zawartości merytorycznej publikacji znalazły się m.in. takie obszary tematyczne jak: zasięg, obszar, region; historia i sytuacja współczesna –zamieszkiwanie, kultywowanie tradycji, zjawiska kulturowe i miejsca prezentujące dziedzictwo historyczno-kulturowe pogranicza oraz fotografie archiwalne.

Ze wstępu:

Przestrzeń kulturowa, jaka została opisana w prezentowanej książce to typowy obszar  pogranicza, który A. Kłoskowska definiuje jako „terytorium położone między dwoma obszarami państwowymi lub regionalnymi, charakteryzujące się przemieszaniem etnicznym lub narodowościowym wynikającym z bliskości przestrzennej. W szerszym przyjętym tu rozumieniu pogranicze  stanowi  wszelkie  sąsiedztwo  kultur  narodowych mogące  wynikać  z  narodowo  i  etnicznie  mieszanej  genealogii  i  małżeństwa,  z  członkostwa w mniejszości narodowej lub etnicznej na terytorium zdominowanym przez  inną  narodową  kulturę,  z  sytuacji  emigracyjnej  oraz  indywidualnej konwersji narodowej, czyli przejścia od jednego do innego narodowego samo-określenia, które nie może oznaczać całkowitego zerwania poprzednich więzi kulturowych”[1]. Na pograniczu dochodzi  tym samym do wzajemnego przenikania różnych treści kulturowych, a także do kontaktu odmiennych grup ludzkich o innych systemach wartości, tradycjach, wzorach zachowania, językach, gwarach bądź dialektach i  wyznaniach[2]. Z tego typu obszarem często związana jest granica, która wpływa na charakter pogranicza, ale jednocześnie i pogranicze wpływa na nią[3]. Mamy w takich sytuacjach do czynienia jeszcze z jednym zjawiskiem, a mianowicie transgranicznością, które dotyczy obszarów położonych po obu (kilku) stronach granic administracyjno-państwowych (politycznych)[4] i oznacza proces przenikania przez granice ludzi, ich wytworów czy wartości .[5]. Społeczności żyjące na obszarach przedzielonych granicą „trwale obcują z kulturą częściowo odmienną od własnej, integrują w swojej tożsamości, często bezrefleksyjnie, niejako automatycznie, często poprzez naśladownictwo, wzory tej drugiej kultury, realizując je w codziennym życiu”[6]. Jest to zatem miejsce kontaktu społeczno-kulturowego i kształtowania się nowego człowieka i jego kultury[7].

Takim transgranicznym obszarem jest południowo-wschodnia cześć Polski i północno-wschodnia Słowacja, gdzie od wieków zamieszkiwały różne grupy etniczne i narodowe współistniejące w trudnych górskich i podgórskich terenach. Łączyły ich  właśnie te mało sprzyjające warunki bytowania oraz wspólna historia i korzenie kulturowe, a różniły tradycje i religia. Te podobieństwa i różnice sprawiały, że obszar ten jest bardzo interesujący dla przybyszy z zewnątrz, czyli turystów, ale też i mieszkańców, którzy w dobie nowoczesności i przypisywanym jej procesom industrializacji, urbanizacji, mobilności, sekularyzacji i indywidualizacji intensywnie poszukują autentycznej kultury oraz związków z przeszłością. O tym jak się różnicowały, o podobieństwach, a także zmianach kulturowych jakie zaistniały na wybranym obszarze od II połowy XIX wieku do współczesności dowiemy się z poniższego opracowania, przedstawia ono bowiem charakterystykę wybranych polskich grup etnograficznych i regionów Słowacji.

Publikacja powstała w ramach projektu „EtnoCarpathia” z Programu Współpracy Transgranicznej Interreg V-A Polska – Słowacja 2014-2020 dzięki wsparciu finansowemu udizelonemu z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz Województwa Podkarpackiego.