TRADYCJE WIELKANOCNE PODKARPACIA. Badania Terenowe

W 2019 r. Muzeum Etnograficzne im. F. Kotuli w Rzeszowie był realizatorem zadania pn. „Tradycje wielkanocne Podkarpacia. Badania terenowe”. Głównym celem zadania było wznowienie prowadzonej w latach 1956-65, 1967-86 dokumentacji terenowej w zakresie obrzędowości dorocznej. Dokumentacja obrzędowości wielkanocnej prowadzona była w latach 1958-75. Planowane w 2019 r. działania miały na celu przeprowadzenie dokumentacji tradycji wielkanocnych na terenie Podkarpacia w formie dokumentacji fotograficznej, audio, video oraz wywiadów terenowych. Zebrany podczas eksploracji terenu materiał źródłowy stanowić będzie dopełnienie zbioru muzealiów zgromadzonych przez zespół badaczy kierowany przez Fr. Kotulę (założyciela Muzeum) w w.w okresie, na które składają się zarówno źródła piśmienne, wywiady dźwiękowe oraz kolekcja fonograficzna folkloru muzycznego, najstarsze nagrania pochodzą z lat 40. Elementem działania jest także zakup archiwaliów uzupełniających kolekcję muzealną, strojów dokumentujących tradycje Straży Grobowych oraz eksponatów z grupy plastyki obrzędowej i rzeźby. Czas trwania projektu: 02.04.-31.10.2019.

W październiku br. dobiegła końca realizacja zadań przewidzianych w projekcie Tradycje Wielkanocne Podkarpacia. Miał on na celu uchwycenie  przemian zachodzących w obrębie tradycji wielkanocnych. Zebrany został materiał porównawczy oraz uzupełniający dla dokumentacji obrzędowości wielkanocnej, zgromadzonej przez muzeum w latach 1958-75. Teren eksplorowało 10- ciu badaczy, zarejestrowano  wywiady w miejscowościach tj., : Baranów Sandomierski, Biedaczów, Bieździedza, Boguchwała,  Brzóza Królewska, Chałupki Dębniańskie, Cygany, Dębno, Futoma, Hłomcza, Jagiełła, Jamnica, Koziarnia, Krzeszów, Lubenia, Mirocin, Nosówka, Nowe Grodzisko, Ocice, Pruchnik, Rzeszów-Staromieście, Rzeszów-Drabinianka, Rzeszów-Przybyszówka, Sarzyna, Sokolniki, Spie, Ujezna, Wielopole Skrzyńskie, Wydrza, Wysoka, Wyszatyce, Zabłotce, Żołynia.

Przeprowadzone rozmowy dotyczyły obrzędowości wielkanocnej, a także wiosennych obrzędów gospodarskich. Wiele elementów tradycji, zwyczajów,  istnieje jedynie w pamięci informatorów. Niektóre z nich, jak palma czy pisanka utraciły magiczną, użytkową funkcję, stając się jedynie wielkanocną ozdobą. Niektóre zwyczaje jednak, choć wydają się reliktem, nadal są podtrzymywane i świadomie pielęgnowane przez młodsze pokolenie, jako pamięć o przeszłości. W rozkwicie znajduje się tradycja trzymania warty przy Bożym Grobie, wciąż  powstają nowe oddziały straży grobowych, a te z wieloletnia już tradycją są w doskonałej kondycji. Nie bez znaczenia dla podtrzymania tradycji jest fakt organizowania od 1993 r. Podkarpackiej Parady Straży Wielkanocnych, która 16 lat temu przekształciła się w imprezę ogólnopolską.

Zgromadzono  materiały w postaci nagrań wywiadów i ich pisemnych opracowań oraz fotografii wykonanych przez badaczy terenowych. Ich zadaniem była również cyfrowa reprodukcja  dokumentów zastanych: zdjęć, folderów, ulotek, kronik, dyplomów, fragmentów publikacji regionalnych dotyczących badanych tradycji. Dzięki temu pozyskane zostały do zbiorów muzealnych cenne materiały archiwalne związane z przedmiotem badań.  Zgromadzono również materiał filmowy dotyczący tematu, tj. parady straży grobowych, zmiany warty przy Bożym Grobie, poświęcenia pokarmów w Wielką  Sobotę, materiał filmowy poświęcony tureckiemu bębnowi z Wielopola oraz tamtejszej procesji  zwanej  „Meus”, a także zapis video Misteriów Męki Pańskiej z Harasiuk i Niechobrza. Kolekcję fonograficzną Archiwum Materiałów Terenowych uzupełniły, dotychczas pomijane przez badaczy, nagrania pieśni pasyjnych. Kolekcja muzealna wzbogaciła się również o eksponaty z kategorii ubioru (elementy umundurowania straży grobowych), plastyki obrzędowej (pisanki), a także  sztuki ludowej  (rzeźba i płaskorzeźba o tematyce wielkanocnej).

Zgromadzone materiały, po uporządkowaniu i opracowaniu będą udostępniane zainteresowanym w Archiwum Muzeum Etnograficznego w Rzeszowie

Tematyka dokumentów audiowizualnych:

• Plastyka obrzędowa: pisanki oraz palmy wielkanocne – ich forma plastyczna i funkcja (użytkowa, magiczna)

• Straż przy Bożym Grobie – umundurowanie, funkcja kościelna i społeczna oraz doroczne parady oddziałów SG,

• Misteria Pasyjne – przebieg widowiska
• Obrzędy kościelne: poświęcenie pokarmów, Ciemnice i Boże Groby – forma artystyczna
• Pożywienie: święconka, ciasta wielkanocne
• Pieśni pasyjne
• Inne obrzędy cyklu wiosennego, związane z liturgicznym okresem Wielkanocy:
  Boże Ciało – procesja, ołtarze, zielone gałązki;
  Zielone Świątki – majenie

Jednym z elementów zadania była wystawa pn. „Etnoilustracje” w Muzeum Etnograficznym im. F. Kotuli w terminie 15.09-31.10.2019, która prezentowała wynik pracy projektantów i badaczy kultury ludowej. Etnoilustracje podkarpackie – cykl ten przedstawia sceny odwołujące się do ludowej wizji świata czyli specyficznej filozofii życia mieszkańców dawnej wsi, która zafascynowała kiedyś etnografów, a dziś również miłośników tradycyjnego sposobu patrzenia na własną tożsamość. Nowe sceny zostały wypracowane wspólnie z badaczami Muzeum Etnograficznego im. Franciszka Kotuli w Rzeszowie, a powstały na kanwie materiałów archiwalnych i wywiadów z najstarszymi mieszkańcami regionu, przeprowadzonymi w ramach projektu pt. Tradycje wielkanocne Podkarpacia. Badania terenowe.

ETNOILUSTRACJE

Wybrane przykłady fotografii,  pozyskanych podczas tegorocznych badań w ramach projektu Tradycje Wielkanocne Podkarpacia.

Projekt „Tradycje Wielkanocne Podkarpacia.Badania terenowe” został dofinansowany ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury oraz ze środków finansowych Województwa Podkarpackiego.