XVI – wieczna kolęda na „Trzech Króli”

W Majdanie Sieniawskim do połowy lat 70. XX w. istniały tradycje kolędnicze, które przyjmowały różne formy i związane były z konkretnymi terminami „Godnich Świąt”. W drugi dzień świąt rano, czyli „na Szczepana”, chodzili „po szczodrokach” mali chłopcy. Na zakończenie starego roku (31 grudnia) z kolędą chodziły młode dziewczęta- „kolędnice”, wykonując m.in. kolędy dla kawalerów. W wigilię uroczystości „Trzech Króli” (5 stycznia) po okolicy chodzili tzw. „gwiaździarze”-  męskie grupy kolędnicze , których głównym atrybutem była 5-cio ramienna gwiazda.  Kolędnicy byli przebrani: za pasterzy – ci nieśli gwiazdę, Trzech Króli, Żyda, Żydówkę, małego Żydka oraz Kozę. Grupom takim często towarzyszyła „muzyka” w składzie: skrzypce, harmonia, bęben. Kolędowanie „gwiaździarzy” kończyło wykonanie tzw. kolęd dla panien. W repertuarze tej ostatniej formacji kolędniczej znajdowała się również archaiczna kolęda dla gospodarza, o zagadkowym incipicie Alum bespe.  Jej „odkrycie” zawdzięczmy członkom  miejscowego Zespołu Śpiewaczego „Majdaniacy” którzy zrekonstruowali ją na podstawie relacji i wspomnień starszych mieszkańców Majdanu.  Poniżej zamieszczamy pełną transkrypcję tekstu kolędy: 

Alum bespe, alum bespe.
Ros gracyja,
wielka  biskupija,
Dziś dobry wieczór. 

Dobry wieczór, szczodry wieczór.
A dajże nam,
Królu niebieski,
Dziś dobry wieczór. 

My temu Królowi, Odkupicielowi,
Trzej Królowie,
Przyjechali,
Złoto, mirre i kadzidło ofiarowali. 

Złoto króla, złoto króla,
Kadzidło  kapłana,
A ta mirra oznaczała tę mękę Pana.  

Gospodarzu, gospodyni,
A idźże ty do komory,
ukroj słoniny. 

Idź na fase, zdejm kiełbase.
Będziemy cię pamiętali
tak długie czasy. 

Suchej rzepy, ani marchwi,
nie bierzemy.
Za to panie gospodarzu,
nie dziękujemy. 

Grochu misę, ciele łyse,
to weźniemy.
Za to panie gospodarzu,
podziękujemy. 

Gospodarzu, gospodyni,
swej monety,
potrzęś kalety.
A dajże nam za kolędę
choć talar bity. 

A dajże nam, nie żałuj nam,
talara bitego.
Abyśmy się doczekali roku lepszego,
abyśmy się doczekali roku lepszego. 

Alum bespe – to niezwykle ciekawy ludowy przekaz kolędy wywodzącej się z kręgów żakowskich. Jest on parafrazą łacińskiej kolędy  Largum Vesper, w XVI wieku funkcjonującej już także w polskim przekładzie. Wiadomo, że kolęda ta była stałym punktem repertuaru kolędniczego wśród żaków krakowskich, obchodzących w okresie Bożego Narodzenia domy mieszczan i zbierających datki, głównie pieniężne na utrzymanie szkoły. Żacy chodzili z gwiazdą, Largum Vesper oraz dialogiem o narodzeniu Pańskim. Wiadomo również, że byli przebrani stosownie do wykonywanych ról, m.in. za Trzech Króli.
Pierwsze cztery strofy kolędy nagranej w  Majdanie Sieniawskim odpowiadają  treści  kolędy łacińskiej Largum Vesper, znanej z przekazów XVI wiecznych. Ich treść związana jest z hołdem Trzech Króli oddanym nowo narodzonemu Zbawicielowi oraz symboliką darów przez nich złożonych. Kolejne strofy stanowią przymówki o dary. Wydają się one być kompilacją tekstów kolędniczych  różnej proweniencji:  przymówki o dary w naturze (strofy 5-8) właściwe są kolędzie ludowej, natomiast przymówki o datki pieniężne – o „talara bitego” (strofy 9-10) mogły mieć miejsce jedynie w miastach.
Budowa melodii  jest ściśle dostosowana do struktury kolejnych strof tekstu, rozwijając  motywy melodyczne pierwszej  zwrotki kolędy.  Melodia utrzymana jest w metrum dwu lub trójdzielnym, w zależności od ukształtowania poszczególnych członów kolejnych wierszy tekstu. Charakteryzuje się sylabicznym tokiem  dźwiękowym, porusza się krokami głównie tercjowo-sekundowymi w obrębie pentachordu mollowego.

Na zakończenie zapraszamy do wysłuchania kolędy Alum bespe w wykonaniu Zespołu „Majdaniacy” (nagranie z 2011 r., ze zbiorów AMT Muzeum Etnograficznego w Rzeszowie)

Agata Witowicz

Bibliografia:
Juliusz Nowak – Dłużewski. Red. Kolędy polskie. Średniowiecze i wiek XVI. Warszawa 1966
Jan Krukowski. Kolęda i kolędowanie w szkolnictwie krakowskim XVII wieku. W: Z kolędą przez wieki. Kolędy w Polsce i w krajach słowiańskich, red. T. Budrewicz i in., Tarnów 1996
Katarzyna Ignas, Agata Mazur. Kolędowanie dla kawalerów „na zakończenie starego roku ” – z repertuaru Zespołu Śpiewaczego „Majdaniacy” z Majdanu Sieniawskiego. W: Przeworskie Studia Regionalne, T.1. Przeworsk 2013