JUDASZ

 Specyficznym elementem obrzędowym Wielkiego Czwartku był zwyczaj zwany „judaszem”. Wywodząc się z rytuału niszczenia kukły uosabiającej śmierć i odchodzącą zimę, został przekształcony w symboliczne uśmiercenie zdrajcy, który wydała Chrystusa na śmierć. Ponieważ zwyczaj ten był przyczyną antyżydowskich ekscesów, w końcu w XIX w. władze administracyjne zakazały urządzania tego typu widowisk. Mimo to zwyczaj był często praktykowany jeszcze w okresie międzywojennym, a także współcześnie w okolicach Jarosławia i Przeworska.

Do dzisiaj zwyczaj jest kultywowany w Pruchniku. Kukłę, uszytą z worków i wypchaną słomą wiesza się w nocy z czwartku na piątek na drzewie. W Wielki Piątek Judasza zdejmuje się i na schodach wiodących na przykościelny cmentarz odbywa się „ sąd”. Potem kukła , bita kijami, włóczona jest po ulicach. Na koniec podpala się ją  i wrzuca się do potoku. Za wyjątkiem sędziego, udział biorą tylko dzieci, co świadczy o degradacji obrzędu. Przed II wojną światową uczestniczyli w nim niejako z obowiązku kawalerowie  w wieku przedpoborowym.

            Inną formą zwyczaju „judasza” praktykowaną do I wojny światowej było zrzucanie z wieży kościelnej czarnego kota. W Klimkówce i Jaćmierzu, Brzozowie, Grabownicy, Niebieszczanach zrzucano go z zadrutowanym garnku wypełnionym popiołem. Gdy spadł na ziemię, zgromadzeni wokół niego chłopcy klekotali kołatkami. Czarne koty uważane były za zwierzęcą postać demona. Kot był więc symbolem diabła a jego skojarzenie z Judaszem może być wtórne.

Zwyczajem niegdyś bardzo rozpowszechnionym, a mającym przypominać o samobójstwie Judasza, było „wieszanie żuru”. Proszono niewtajemniczonego, najczęściej młodego chłopca, aby przytrzymał garnek z rozrobionym w wodzie popiołem, który wieszano na drzewie. Podczas wieszania nieświadomego niczego pomocnika oblewano „żurem”. Zwyczaj ten zapamiętany został jako forma zabawy, ale jego pierwotne znaczenie mogło być inne. „Żurakiem” lub „żurem” nazywano niekiedy słomianą kukłę symbolizującą zimę i śmierć, którą palono w półpoście.

Należy podkreślić, iż symbolika obrzędu wieszania Judasza mogła pierwotnie być zupełnie inna i jest możliwe, że znamy jej pierwotną formę. Takie elementy jak kukła i zielona gałąź, drzewo i popiół- symbolizowały przeciwstawne siły natury oraz śmierć i świat zamarłych.

Bibliografia: A. Karczmarzewski, Ludowe obrzędy doroczne w Polsce południowo-wschodniej, Rzeszów, 2011