Wilk w kulturze ludowej.
Postać wilka jest obecna w wierzeniach wszystkich kultur, których obszar występowania pokrywa się z terytorium zamieszkiwanym przez to zwierzę. Przypisuje mu się cechy dzikości, drapieżności, łączy z zimową i nocną aktywnością. Związki wilków z księżycem uczyniły z nich istoty reprezentujące świat podziemny, przewodników zmarłych, a nawet wcielenia demonów i złych mocy.
Ludzkość często przypisywała tym zwierzętom nadprzyrodzone zdolności. Średniowieczny przekaz traktuje iż: „wilki czasem żyją ze zdobyczy, czasem żywią się ziemią, a niekiedy wiatrem”. Ślepia wilka, którym przypisuje się magiczne moce, rzucać mają błyskawice, które pomagają im lepiej widzieć w nocy. Do współczesności znane są opowieści, że wilki przeczuwając swoją śmierć odłączają się od stada, by ostatnie godziny spędzić w samotności. Przypisywany jest im również nieprzeciętny spryt. Potrafią ponoć dla zmylenia myśliwego, poruszać się stadem w szeregu, jeden za drugim, stawiając łapy w miejsca poprzedników.
Wilki pojawiają się w wielu wątkach mitologicznych. Słowianie w swym kalendarzu mieli dni poświęcone ogniowi, piorunom oraz wilkom. Aby zyskać przychylność wilków składano im w ofierze kozę, która także łączona była z krainą zmarłych. Podarunek taki pozostawiano na krzyżujących się drogach, miejscach granicznych lub miejscach poświęconych bóstwom, których zadaniem było odprowadzanie zmarłych do krainy śmierci.
Według kultur magicznych, moce płodności i rozrodczości ulokowane były w świecie podziemnym, a ich reprezentantem stał się wilk. Zwierze to wzbudzało w ludziach ambiwalentne emocje, poprzez równoczesny strach i fascynacje jakie wywoływało, co znajdywało wyraz w zachowaniach związanych z kultem płodności. W polskiej obrzędowości wilk pojawia się w chwilach gdy ważą się losy przyszłego roku, kiedy należy zadbać o obfitość plonów, rozrodczość trzody czy urodzaj w gospodarstwie, oczywiście w sposób magiczny. Według XIX- wiecznych przekazów, uczestnicy wieczerzy wigilijnej ciskali grochem o ściany, powtarzając w międzyczasie: „Wilku, wilku, chodź do grochu; jak nie przyjdziesz, to nie przychodź aż do siego roku!”.
Postać wilka została obłożona swego rodzaju tabu językowym. Poza sytuacjami obrzędowymi wypowiadanie jego imienia było zabronione. Pogląd ten jest widoczny w niektórych, obowiązujących nawet do dziś przysłowiach, takich jak: „Nie wywołuj wilka z lasu” czy „O wilku mowa, a wilk tu”. Spowodowane było to wiarą w moc sprawczą wypowiadanych słów i mogącymi wystąpić w związku z tym konsekwencjami.
Zwierzęciu temu przypisywano również szczególne właściwości magiczne. Samo jego zobaczenie odczytywano jako znak wróżebny. Za zły omen brane było zobaczenie wilka przebiegającego drogę. W słowiańskich wierzeniach jako antidotum na bezsenność stosowano poduszkę lub podgłówek z wilczej skóry. W polskim folklorze funkcjonowało przekonanie, że wysuszona krtań wilka umieszczona w otworze wlotowym do ula, uczyni pszczoły silniejszymi i bardziej agresywnymi. Dziecko karmione jabłkami podawanymi przez wilczą gardziel, miało być natomiast silne jak sam wilk.
W niektórych legendach ludowych wilki występują wraz ze świętymi. Według owych przekazów św. Mikołaj miał mieć moc zarządzania wilczymi watahami ,w związku z czym pasterze zwracali się do niego o opiekę nad swoimi stadami. Najbardziej znaną jednak opowieścią jest legenda o Matce Bożej, która w noc lutową (2 lutego, w święto Matki Boskiej Gromnicznej) chodzi z gromnica po polach i pilnuje ozimin, żeby nie wymarzły, wskazuje właściwą drogę zbłąkanym podróżnym, broni ludzi i zwierząt przed atakami wygłodzonych wilków, ale i samym wilkom okazuje swą opiekę i pomoc. Inspirowanych tą legendą jest wiele utworów ludowych. Występuje w nich Matka Boska, która ratuje wilka przed gniewem ludzi biorąc go pod swoją opiekę. Od tej pory zwierze staje się jej wiernym sługą i nie wyrządza już więcej żadnych szkód i krzywd, a przeciwnie pomaga Matce Boskiej w rozpraszaniu zimowych ciemności:
kiedy jasna gromnica świeci
Panna przeczysta pośród zamieci,
już i gromniczny wilk za swą Panią
jarzy ślepiami.
Kowalski Piotr, Leksykon znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie, Warszawa 1998
Ogrodowska Barbara, Święta polskie. Tradycja i obyczaj, Warszawa 1996
Fotografia przedstawia ikonę z wizerunkiem św. Mikołaja, znajdującą sie w zbiorach Muzeum Etnograficznego im. F. Kotuli w Rzeszowie.
