Utracony "chłop" Fałata
Wieś i jej chłopscy mieszkańcy długo pozostawali na dalekim marginesie twórczych zainteresowań elit europejskiej kultury tradycyjnej. Tematy „wiejskie” pojawiały się w wielkiej, tradycyjnej sztuce przy okazji podejmowania wątków religijnych, poezji odwołującej się do antycznych koncepcji rustykalnej Arkadii czy z racji zainteresowań zarządzaniem i modernizacją rolnictwa.
Zwrot nastąpił dopiero z początkiem XIX wieku, kiedy to rodzące się nacjonalizmy etniczne nobilitowały kulturę chłopską do rangi fundamentu kultury narodowej, a gruntowne przemiany gospodarczo-społeczne uczyniły z warstwy chłopskiej najpierw obiekt, a następnie także uczestnika procesów politycznych. Dziewiętnasty wiek to okres szybkiego rozwoju europejskiej folklorystyki i etnografii (ludoznawstwa) - nowych nauk poświęcających się badaniu kultury niegdyś pogardzanego „gminu”.
W Polsce zainteresowanie ludem, przeradzające się czasem w „chłopomanię”, przenikało również do sztuk plastycznych, gdzie tematyka wiejska, zapoczątkowana przez cudzoziemca - Jana Piotra Norblina, podjęta została przez niewielkie grono malarzy epoki romantycznej, a później coraz liczniejszych twórców, działających wedle realistycznych, ale wewnętrznie silnie zróżnicowanych konwencji pozytywistycznych. Artyści tej epoki zaczęli doceniać znaczenie pracy - mozolnego, twórczego wysiłku fizycznego oraz swoistej poetyki życia codziennego.
W czasie II wojny światowej i okupacji niemieckiej i rosyjskiej, z terenów Polski wywieziono prawie wszystkie co cenniejsze dzieła sztuki. Wiele z nich wróciło do kraju w pierwszych latach po zakończeniu wojny, ale duży ich odsetek pozostaje zaginiony do dnia dzisiejszego. Wśród utraconego dziedzictwa znajduje sie wiele wizerunków, portretów i scen rodzajowych dokumentujących życie codzienne mieszkańców wsi.
Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego od roku 1992 zajmuje się gromadzeniem danych na temat strat wojennych, do których należą ruchome dobra kultury utracone w wyniku II wojny światowej z terenów Polski po 1945 roku.
Początkowo dokumentację gromadzono w ramach Biura Pełnomocnika Rządu do Spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego za Granicą. Po zniesieniu stanowiska Pełnomocnika, w 2001 roku jego obowiązki zostały przekazane Ministrowi Kultury. Obecnie prace prowadzone są przez Wydział ds. Strat wojennych w Departamencie Dziedzictwa Kulturowego, który nie tylko gromadzi informacje o stratach wojennych, ale również zajmuje się poszukiwaniem i odzyskiwaniem utraconych zabytków w kraju i zagranicą.
Aktualnie w bazie strat wojennych znajduje się około 60 tys. obiektów, a do ponad 10 tys. z nich udało się również zgromadzić dokumentacje ikonograficzną. Zajmują sie tym specjaliści z różnych dziedzin, odpowiedzialni za przeprowadzanie kwerend archiwalnych w kraju i poza jego granicami (w Rosji, Niemczech, Austrii, Czechach, Francji czy Stanach Zjednoczonych).Opracowane materiały są później publikowane w serii wydawanej przez Departament pt. „Straty Kultury Polskiej” i służą do przygotowywania wniosków restytucyjnych i prowadzenia wszelkich działań związanych z odzyskiwaniem utraconych obiektów.
Do dziś dzięki staraniom Ministerstwa i dokumentacji zgromadzonej w MKiDN (Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego) do kraju powróciło wiele cennych zabytków. M. in. w 1994 roku ze Stanów Zjednoczonych wróciła „Praczka” G. Metsu, w 2002 roku przywieziono z Wielkiej Brytanii obraz „Chłopi w karczmie”. Nieco później bo w 2004 r. do Polski wrócił „Chłopiec niosący snop” A. Gierymskiego oraz w 2011 „Żydowska pomarańczarka” tegoż autora.
Odzyskane zostały również dwa obrazy Juliana Fałata "Przed Polowaniem w Rytwianach" i "Naganka na polowaniu w Nieświeżu". Dzieła te zostały zrabowane przez Niemców w czasie II wojny światowej z Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych. W 2011 roku powróciły do Polski po uprzednim odnalezieniu na aukcji w USA.
Julian Fałat (ur. w 1853 r. w Tuligłowach w pobliżu Lwowa, zm. w 1929 r. w Bystrej na Śląsku) był pierwszym wybitnym malarzem polskim, który wywodził się z rodziny chłopskiej. Wykształcenie artystyczne zdobył bez wsparcia materialnego rodziny. Może z tego powodu stał się wybitnym akwarelistą, gdyż tą techniką zainteresował się motywowany niskimi cenami farb akwarelowych (w porównaniu z olejnymi). Artysta kształcił sie w Krakowie i Monachium, odbył również wiele podróży artystycznych. W 1895 roku został dyrektorem krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych, a w 1900 roku zreorganizował ją do rangi akademii.
Fałat przez cały okres twórczy pozostawał wierny realizmowi oraz tradycji polskiego malarstwa krajobrazowego, z elementami rodzimej architektury. Często na jego akwarelach pojawiają się również postaci chłopów.
Pomimo, iż udało się odzyskać dwa dzieła Fałata, do dziś wiele jego prac pozostaje na liście dzieł utraconych. Należą do nich m. in. „Chłop polski” oraz „Chata w śniegu”.
Bibliografia:
http://www.dzielautracone.gov.pl
http://www.mkidn.gov.pl
Fotografie pobrane ze strony internetowej www.dzielautracone.gov.pl
