Oskar Kolberg i XIX- wieczne badania nad folklorem muzycznym dzisiejszego województwa podkarpackiego.
Oskar Kolberg i XIX- wieczne badania nad folklorem muzycznym dzisiejszego województwa podkarpackiego.
Z początkiem XIX wieku nastąpił okres rozbudzonego zainteresowania „ludem”. Rodzące się nacjonalizmy etniczne nobilitowały kulturę chłopską do rangi fundamentu kultury narodowej i ostoi „rodzimej polskości”. Gruntowne przemiany gospodarczo- społeczne uczyniły z warstwy chłopskiej najpierw obiekt, a następnie także uczestnika procesów politycznych.
Jeszcze na przełomie XVIII i XIX w. w gronie reformatorów epoki oświecenia, pojawiły się pierwsze programy badań etnograficznych.
Autorem pierwszego z nich był Hugo Kołłątaj (1750- 1812). Był to projekt encyklopedii dziejów narodu polskiego, a jednym z zagadnień w nim omówionych, na które zwracał uwagę Kołłątaj był problem „o obyczajach i zwyczajach”. Autor programu podkreślał, że do tej pory zwracano uwagę jedynie na zwyczaje warstwy szlacheckiej, a tylko poprzez poznanie zwyczajów gminu można dotrzeć do tzw. „tradycji początkowych” i wyodrębnić indywidualne cechy narodu. Jednym z aspektów badań miała być muzyka ludowa oraz wszystkie elementy życia społecznego z nią powiązane tj.: instrumenty muzyczne, muzyka związana z wydarzeniami obrzędowymi oraz pieśni ludowe- wesołe, pasterskie, żałobne czy historyczne.
Aby powstało tak monumentalne dzieło Kołłątaj proponował, zapoznanie się z dotychczas powstałymi pracami z tego zakresu oraz opracowanie schematu ankiet do badań terenowych, które należało rozesłać po wszystkich „prowincjach, województwach i powiatach”. Zadziwiające jest to, iż Kołłątaj proponował bardzo współczesną metodologię badań, obejmującą: bezpośrednią obserwację w terenie, badania ankietowe i rysunkową dokumentacje opisywanych obiektów, która w większości stosowana jest do dnia dzisiejszego. Postulaty te zapewniły Hugo Kołłątajowi miano pierwszego metodyka etnografii polskiej. Niedługo potem pojawiły się inne programy badań opracowane m.in. przez Uniwersytet Wileński czy Tadeusza Czackiego.
Wraz z nastaniem epoki romantyzmu nastąpiło przewartościowanie poglądów na naturę polskiej tradycji narodowej. Odrzucono sarmatyzm i kosmopolityzm, a eksponowano rodzimą słowiańskość uosobioną przez tradycyjną kulturę wiejską, chłopską, ludową. W okresie romantyzmu poszukiwano i badano poezję i prozę ludową w kontekście najczystszych i nieskażonych przejawów twórczości i kultury. Starano się poznać „ducha ludu” ukrytego w pieśniach, bajkach, wierzeniach i obrzędach ludowych. Był to czas szybkiego rozwoju folklorystyki i etnografii (ludoznawstwa), co zaowocowało zgromadzeniem obfitej dokumentacji dotyczącej kultury ludowej.
Najwybitniejszym badaczem polskiego folkloru tego okresu był Zorian Dołęga Chodakowski (1784- 1825)[1], który w przeciągu swojej ponad 10- letniej pracy badawczej, przemierzył terytorium kraju, zapisując ludowe pieśni (zebrał blisko 2 tysięcy), wierzenia i obyczaje. W swoich pracach sformułował cały zakres ideowy romantycznych badań ludoznawczych oraz dostrzegał wartość narodową ludu i jego kultury.
Dopiero w okresie pozytywizmu ostatecznie odkryto zróżnicowanie etnograficzne kraju, a ówczesne ludoznawstwo zaczęło stawiać przed sobą nowe cele. Pierwszym z nich była potrzeba badania sposobu życia ludu w każdej prowincji, w każdym regionie i okolicy.
Wyzwania tego podjął się Oskar Kolberg (1814- 1890), którego można nazwać pierwszym „pełnym” polskim etnografem i folklorystą.
Urodził się w Przysusze (koło Radomia), jego ojciec Juliusz, był inżynierem pochodzącym z Maklemburgii, a matka wywodziła się z rodziny francuskich emigrantów, jednak jak przyznawał sam Kolberg, czuł się on Słowianinem urodzonym w Polsce.
Kolberg w swoim dorosłym życiu parał się różnymi zawodami, był prywatnym nauczycielem muzyki, księgowym, urzędnikiem bankowym oraz pracował w dyrekcji Kolei Warszawsko- Wiedeńskiej. Publikował również hasła z dziedziny muzyki i muzykologii w „Encyklopedii powszechnej” Samuela Orgelbranda. W 1875 roku został uhonorowany członkostwem Akademii Umiejętności.
W początkowym okresie życia główną fascynacją Kolberga była muzyka. Wpływ na to miało środowisko, w którym dorastał oraz przyjaźń z Fryderykiem Chopinem. Po przymusowym przerwaniu edukacji w liceum (spowodowanej zamknięciem szkoły wraz z wybuchem Powstania Listopadowego) podjął pracę bibliotekarza, aby móc opłacić studia muzyczne u Józefa Elsnera. Edukację muzyczną kontynuował później w Berlinie. Pomimo tego, że główną dziedziną jego zainteresowań była etnografia, muzyka do końca jego życia wywierała silny wpływ na jego późniejszą pracę badawczą.
Początków zainteresowań ludoznawczych Oskara Kolberga, doszukiwać można się w atmosferze panującej w latach 40- w Warszawie, w której przyszło mu żyć. Zainteresowanie ludem było wtedy powszechne i objawiało sie w różnych formach. Folklor stał się źródłem inspiracji zarówno dla poetów, malarzy jak i muzyków. Kolberg, który nie wyobrażał sobie twórczości kompozytorskiej bez odwoływania się do muzyki ludowej, chętnie uczestniczył w wyprawach badawczych mających na celu bezpośredni kontakt z pieśnią i tańcem ludowym.
Początkowo badania Kolberga nie miały sprecyzowanego kierunku. Brał on udział w spontanicznych wycieczkach krajoznawczych, w których towarzyszył innym entuzjastom ludu. Dopiero w latach 60- tych zaczął dokładnej planować swoje wyjazdy w teren, zapoznawał się z nim, wytyczał trasy badań oraz zapewniał sobie wsparcie i pomoc ze strony przedstawicieli miejscowego społeczeństwa.
W swoich badaniach terenowych Kolberg koncentrował się głównie na warstwie muzycznej folkloru. W strukturze muzycznej widział odzwierciedlenie wydarzeń historycznych oraz innych sfer życia społecznego. Początkowo planował dzięki swoim badaniom „wykazać charakter muzyki słowiańskiej”, później jednak stopniowo odchodził od tego założenia na rzecz muzycznej etnografii poszczególnych regionów. Jedną z najważniejszych reform wprowadzonych przez Kolberga było postawienie znaku równości pomiędzy warstwą tekstową i melodyczną zbieranych i zapisywanych przez niego pieśni.
Kolberg dla poszczególnych regionów stworzył model monografii etnograficznej. Zakres merytoryczny monografii regionalnych oddaje naczelny ich tytuł: „Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce”.
Kolberg swoimi badaniami chciał objąć obszar Polski przedrozbiorowej, co na pewno nie udałoby mu się w pojedynkę, dlatego do pomocy miał współpracowników- korespondentów. Dzieło swoje kontynuował aż do śmierci, wydając 33 tomy. Później publikacją zebranych przez niego materiałów przejęło Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, a następnie Instytut im. Oskara Kolberga w Poznaniu wydając je pod zbiorowym tytułem: „Dzieła wszystkie”, które liczą na dzień dzisiejszy 85 tomów.
Oskar Kolberg swoimi badaniami objął tereny dzisiejszego województwa podkarpackiego. Dokumentację jego badań na tym terenie możemy znaleźć w pięciu tomach „Dzieł wszystkich”: t. 35 „Przemyskie”, t. 48 „Tarnowskie- Rzeszowskie” i t. 49- 51 „Sanockie- Krośnieńskie”. Wszystkie jednak zostały oddane do druku już po jego śmierci.
Tom 35 dotyczący regionu przemyskiego został wydany w rok po śmierci Kolberga, przez wybitnego antropologa i folklorystę Izydora Kopernickiego, prywatnie przyjaciela badacza. Opracowanie jest podsumowaniem badań terenowych prowadzonych na obszarze regionu przemyskiego w latach 60- tych i 80- tych. W jego skład wchodzi 348 pieśni. Wydawnictwo zostało uzupełnione w 2011 roku dwutomowym suplementem pt: „Tom 83/I, 83/II. Przemyskie”, dzięki czemu opublikowana została całość zebranych przez Kolberga materiałów dotyczących tego regionu.
Wśród zachowanej dokumentacji pozostawionej przez Oskara Kolberga znajduje się teka nr 15 z oryginalnym napisem: „Tarnów- Rzeszów”. Materiały ujęte w niej zostały wydane przez Seweryna Udzielę, który był jednym z nielicznych badacz opracowujących etnograficznie tereny Rzeszowszczyzny. Nie wiadomo kiedy Oskar Kolberg założył tekę poświęconą temu regionowi, ani nawet kiedy przebywał i prowadził badania na w/ w terenie. Brak jest jakiejkolwiek wzmianki o jego wyprawach w region rzeszowskiego i tarnowskiego, najprawdopodobniej materiały zbierał będąc przejazdem podczas innych podróży.
Biorąc pod uwagę zawartość całego opracowania, przedstawia sie ona dość ubogo. Mało jest przede wszystkim materiałów zebranych przez Kolberga. Znacznie więcej informacji pochodzi ze źródeł pośrednich, rękopisu nieznanego autora (z okolic Pilzna) czy odpisów ze źródeł drukowanych.
Poszczególne obszary są potraktowane nierównorzędnie pod względem nasycenia informacjami. Najlepiej opracowany jest fragment dotyczący Pilzna, nieco wycinkowo Wojnicz, Dąbrowa Tarnowska, Kolbuszowa, Tarnobrzeg, Łańcut i Leżajsk, a najgorzej okolice samego Rzeszowa.
Folklor muzyczny tego regionu reprezentowany jest skromnie. Tom zawiera 222 pieśni (w tym 51 bez melodii) oraz 35 melodii bez tekstu. Ponad to materiał ten został zebrany w stosunkowo nie wielu miejscowościach. Można założyć, że materiały wchodzące w skład opracowania zostały zebrane w sposób przypadkowy i nie zupełnie odzwierciedlają kulturę regionu.
Badania Kolberga na terenie regionu sanockiego i krośnieńskiego prowadzone były w bardziej systematyczny sposób. Wiadomo, że Kolberg przebywał kilkukrotnie na tym terenie, co wynika zarówno z korespondencji jak i wykazu podróży badacza. Z korespondencji wynika również, że w czasie podroży do sanockiego, Kolberg pozyskiwał współpracowników, którzy stawali się później jego korespondentami i przesyłali mu samodzielnie zebrane materiały.
Materiały zawarte w trzech tomach poświeconych „Sanockiemu- Krośnieńskiemu” należą do jednych z najcenniejszych zebranych przez Kolberga. W tomach 49 i 50 można znaleźć zbiór materiałów muzycznych w skład którego wchodzi zapis 744 melodii, a przeważająca ilość z nich ma dokładnie określone proweniencje.
Materiały opublikowane w tych tomach reprezentują folklor muzyczny w wymiarze pełnym i wyczerpującym dla wschodniej i środkowej części regionu, natomiast folklor części zachodniej prawie wcale nie znajduje odbicia w publikacji.
„Lud...” Oskara Kolberga stał się jednym z pierwszych w Europie modeli monografii etnograficznej. Już sam badacz zdawał sobie sprawę, iż pozostawia po sobie jedynie podstawy dla przyszłej etnografii, które trzeba będzie w przyszłości uzupełnić. Sam o swej pracy mówił: „Przede wszystkim postanowiłem sobie takowe zabytki uporządkować i usystematyzować, nim się do ich opracowania i dalszych wniosków przejść będzie mogło”.
Aby nakreślić pełny obraz historycznych badań nad folklorem muzycznym na terenie dzisiejszego województwa podkarpackiego, należy wspomnieć również o innych badaczach eksplorujących ten obszar.
Na początku XIX wieku zaczęły pojawiać się pierwsze monografie miejscowości i grup etnicznych zamieszkujących te tereny.
Aleksander Saloni (1866- 1937) urodził się w Tyczynie. Był typowym folklorystą amatorem. Swoimi badaniami obejmował obszary, na których aktualnie przebywał. Sprzyjała temu jego praca, był bowiem nauczycielem w szkołach ludowych w Galicji m. in. w Przeworsku i Rzeszowie.
Saloni prace swoje publikował na łamach „Wisły”, „Materiałów Antropologiczno-Archeologicznych i Etnograficznych” oraz lwowskiego „Słowa Polskiego”. Warto w tym miejscu przytoczyć najpopularniejsze tytuły opracowań: „Lud wiejski w okolicy Przeworska”, „Lud łańcucki” oraz najbardziej rozbudowane dzieło „Lud rzeszowski”.
Jak wielu swoich poprzedników Saloni w swoich monografiach ujmował wiadomości topograficzne , opisy kultury materialnej (budownictwo, strój) oraz opisy niektórych obrzędów i zwyczajów. Zbierał również teksty opowiadań, zagadek i pieśni, które publikował wraz z nutami.
Dzięki pracy Aleksandra Saloniego, dysponujemy dziś zbiorem materiałów i opracowań folkloru muzycznego naszego regionu. Pozostawił po sobie zapisy kilkuset pieśni wraz z ich zapisami nutowymi, opisał 12 wesel z regionu rzeszowskiego wraz z towarzyszącymi im pieśniami z melodiami, oraz podobny ilościowo zbiór opowiadań i zagadek z regionu.
Jednak czas kiedy Saloni publikował swoje monografie przypada na okres, gdy w środowisku folklorystów dyskutowano coraz głośniej o wprowadzeniu systematyzacji i unowocześnieniu metod zbierackich. Pomimo tego, że prace Saloniego nie są gorsze od tych ukazujących się wcześniej, autorstwa innych badaczy, to nie udało mu sie uchronić przed krytyką ze strony recenzentów.
Drugim z badaczy pracujących na tym obszarze był Władysław Sarna (1858- 1929) urodzony w Strzyżowie nad Wisłokiem. Po ukończeniu studiów teologicznych i uzyskaniu święceń kapłańskich, w 1890 roku otrzymał parafię Św. Marcina w Szebniach koło Krosna, w skład której wchodziło pięć wsi w powiecie krośnieńskim i trzy w jasielskim. Tam oprócz działalności duszpasterskiej angażował sie w działania społeczne oraz prowadził badania etnograficzne. Z tego okresu pochodzi liczna dokumentacja naukowa zebrana przez badacza, a na uwagę zasługują opublikowane rozprawy traktujące o zwyczajach i obrzędach praktykowanych na tym terenie: „Obrzędy weselne w Jaszczwi” i „Zwyczaj wykupywania panny młodej w Korczynie pod Krosnem”. Sarna podejmował również próby badania i analizowania muzyki ludowej o czym świadczą pozostawione przez niego tekst: „Kolęda śpiewana w Szebniach” oraz „Pieśń ludowa religijna o odsieczy Wiednia przez Jana III”.
Badaczowi zawdzięczamy również dwie obszerne monografie regionalne poświęcone tym terenom: „Opis powiatu krośnieńskiego pod względem geograficzno-historycznym” oraz „Opis powiatu jasielskiego”.
Innych publikacji dotyczących terenu obecnego województwa podkarpackiego jest niewiele. Do największych i najważniejszych zbiorów pieśni z tego regionu należy opracowanie Wacława z Oleska (Zalewskiego) pt. „Pieśni polskie i ruskie ludu galicyjskiego” wydane we Lwowie. Folklorem muzycznym na tym terenie zajmowali sie również Żegota Pauli („Pieśni ludu polskiego w Galicji”) oraz Kazimierz Wójcicki („Pieśni ludu Białochrobatów, Mazurów i Rusi znad Bugu...”).
Wspomnieć można również o materiałach pozostawionych przez Zygmunta Wierzchowskiego („Materiały etnograficzne z pow. tarnobrzeskiego i niskiego w Galicji”) i Szymona Matusiaka („Gwara lasowska w okolicy Tarnobrzegu”, „Stalowskie wesele”) dotyczących powiatów tarnobrzeskiego i niskiego. O zwyczajach i obrzędach praktykowanych w regionie tarnobrzeskim pisał również Karol Matyas („Zapust- Popielec- Wielkanoc. Kilka zwyczajów ludu w Tarnobrzeskim”).
Podsumowując , można mówić o dwóch głównych powodach, które mogły wpłynąć na tak znikome zainteresowanie folklorem terytorium dzisiejszego Podkarpacia. Pierwszym z nich była sytuacja polityczna panująca na terenie Galicji. Po wybuchu powstania chłopów galicyjskich w 1846 roku entuzjazm folklorystyczny na tym terenie nieco zamiera, a same podróże staja sie niebezpieczne. Pewne ożywienie na polu zbieractwa przynoszą dopiero dwa ostatnie dziesięciolecia XIX wieku.
Drugim powodem były już same zainteresowania badaczy, którzy w tamtym okresie za bardziej interesujące uznawali tereny gór, w szczególności Podhala, oraz koncentrowali sie na regionie krakowskim, będącym najbliżej ówczesnej kulturowej stolicy Polski, Krakowa.
Monika Zydroń
Bibliografia:
J. Burszta, Chłopskie źródła kultury, Warszawa 1985
R. Górski, Oskar Kolberg: zarys życia i działalności, Warszawa 1970
J. Bobowska, Polski folklor muzyczny, Katowice
Dzieje folklorystyki polskiej 1864- 1918, red. J. Krzyżanowski, Warszawa 1982
Burszta J., Linette B.: Wstęp [w:] Tarnowskie-Rzeszowskie. Dzieła wszystkie, t.48. Z rękopisów opracowali J. Burszta, B. Linette, red. J. Burszta. Wrocław-Poznań 1967, s. XXXVII- XLVI
Linette B.: Wstęp [w:] Sanockie-Krośnieńskie, cz. I. Dzieła wszystkie, t. 49. Z rękopisów opracowali B. Linette, T. Skulina, red. A. Skrukwa, Wrocław-Poznań 1974, s. V- XXVII
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu „Kolberg 2014 -Promesa”, realizowanego przez Instytut Muzyki i Tańca.
Zdjęcia:
