Okrycia wierzchnie Rzeszowiaków
Mężczyźni w chłodne dni zakładali płótniankę, czasem dwie na raz. Zimą pod płótniankę ubierali krótki kożuszek, kożuszankę, gunię lub zniszczony kożuch. Na większe uroczystości zakładano żupan z czarnego lub granatowego sukna, podszyty suknem czerwonym. Wyłogi oraz mankiety zdobiono, obszywając je niebieską frędzlą. Pod koniec XIX stulecia żupan przeszedł do mody kobiecej, mężczyźni ubierali go tylko na wyjątkowe uroczystości. Zamiast niego mężczyźni zaczęli nosić sukmanę. Szyto ją z grubego sukna o kolorze brązowym. Dekorowano ją sznurkami ze skręconej barwnej włóczki, kocasiami srokatymi i chwostami. Okryciem przypominającym sukmanę, lecz skromniej zdobionym, była gunia. Znano również burnus, ciemny płaszcz z kołnierzem i pelerynką. Okryciem zimowym był kożuch. Biedniejsi zimą nosili kożuszankę, czyli płótniankę podszytą skórą baranią.
Płótnianka była okryciem wierzchnim noszonym również przez kobiety. Ramiona i głowę okrywano chustami płóciennymi lub wełnianymi. W chłodniejszych porach roku noszono żupan z niebieskiego sukna lamowany suknem czerwonym, a podszyty białym. Niebieski żupan zdobiono niebieską, jedwabną przędzą, sznurkiem, kocasiami i pągwicami. Zimą ubierano szubę. Kobiety biedniejsze wkładały kożuch lub kożuszankę. Rolę okrycia wierzchniego spełniał również rańtuch, który okrywał ramiona, opadając aż na uda. Pod koniec stulecia pojawiły się zaodziewki, plecówki i dębówki - wełniane chusty fabrycznej produkcji noszone na ramionach. Były one wzorzyste lub drukowane we wstęgowe wzory roślinne, czasem zakończone frędzlą.
płótnianka – płócienne okrycie wierzchnie sięgające kolan, o długim rękawie, w pasie i plecach obcisłe, niżej szerokie, o niedużym stojącym kołnierzyku, zapinane na piersiach na zakliczkę i drewniany kołeczek lub za pomocą dwóch haftek.
kożuszanka – zimowe okrycie wierzchnie w formie płóciennego płaszcza, podbitego baranim futrem.
gunia – męskie okrycie wierzchnie, szyte z sukna, o kroju takim samym jak sukmana, zdobiona jedynie brązowym sznurkiem wzdłuż brzegów, zapinana na pętelki.
żupan – sukienne okrycie wierzchnie z kołnierzykiem stójką i mankietami, zapinane w pasie na haftki, o plecach prostych, poszerzony u dołu poprzez wstawienie trapezowatych klinów; często zdobiony frędzlą, pągwicami i bortą.
kocasie srokate – wielokolorowe pomponiki z krótko ściętej włóczki wełnianej, służące do zdobienia stroju.
chwosty – pęczek nitek wełnianych jednej długości służących do zdobienia stroju.
pągwice – odlewane, ozdobne guzy do żupana, zrobione ze srebra lub imitującego go stopu; o kształcie wiśni lub gruszki, zdobione filigranem, lub kamieniem półszlachetnym (albo jego imitacją).
szuba – wierzchnie okrycie zimowe, futro z owczych skór pokryte suknem szafirowego koloru, krojem zbliżona do żupana, lecz posiadająca po sześć fałd z każdej strony, o kołnierzu i wyłogach rękawów obszytych czarnym futrem, zapinana na trzy mosiężne haftki.
rańtuch – prostokątny płat tkaniny płóciennej, o wymiarach ok. 240x90 cm, często bogato zdobiony haftem, zarzucany na głowę, ramiona lub plecy (zależnie od regionu) przez kobiety zamężne; oba jego końce opadały na ramiona i boki, sięgając niemal kolan.
Judyta Sos
Na fotografiach kolejno: płótnianka, sukmana, żupan, pągwice i frędzla, chwost, zaodziewka, rańtuch, szuba, kożuch.
Bibliografia:
Kotula Franciszek:
1951, Strój rzeszowski, [w:] Atlas Polskich Strojów Ludowych cz. V, z. 13, Lublin;
Piskorz-Branekowa Elżbieta:
2006 , Polskie stroje ludowe, cz. 1, Warszawa;
Judyta Sos:
2010, Ubiory ludowe w Rzeszowskiem (płyta CD), Rzeszów.
