Lira korbowa

Instrument został zakupiony w 2001 roku przez Muzeum Etnograficzne od Stanisława Wyżykowskiego, muzyka i budowniczego instrumentów muzycznych, o czym świadczy zamieszczona na kartce stosowna informacja, znajdująca się, wzorem instrumentów lutniczych, wewnątrz pudła rezonansowego liry.
Artysta pochodzi z Haczowa k. Krosna, gdzie powstają liry o innowacyjnych rozwiązaniach konstrukcyjnych, według zamysłu samego wytwórcy. Owa innowacyjność sprowadza się głównie do uczynienia z instrumentu solowego instrumentu zespołowego. Stąd też rozszerzenie skali melodycznej oraz dodanie dźwięków chromatycznych, by można było z powodzeniem zagrać w każdej tonacji oraz stale wzbogacać repertuar. Jak przyznaje sam twórca, jego instrumenty noszą znamiona dużej wiolinizacji, co widoczne jest w pudle rezonansowym liry, podobnym do małej wiolonczeli, kołkach wzorowanych na skrzypcach, otworach rezonansowych w kształcie litery „f” oraz bocznych wcięciach w kształcie litery „c”.
Trudno jest dokładnie określić czas powstania liry korbowej oraz jej prototyp. Najstarszym źródłem potwierdzającym istnienie instrumentu jest średniowieczny traktat Quomodo organistrum construatur (W jaki sposób zbudować lirę korbową), którego autorem jest opat Odo de Cluny. Oprócz informacji odnoszących się do budowy instrumentu, dokument zawiera opis zaadaptowania go dla potrzeb muzyki wypełniającej klasztorne mury. Z racji tego, iż jej wykonanie nie nastręczało wielu problemów, lira stała się wówczas jednym z popularniejszych instrumentów. Początkowo grało na niej dwóch muzyków, z których jeden obracał korbę, a drugi naciskał klawisze, mieszczące się z boku instrumentu. Wiek XIII przynosi nowe rozwiązania w tej kwestii, gdyż budowa liry ulega zmianom, wiążącym się przede wszystkim ze zmniejszeniem jej rozmiarów, co sprawia, że staje się ona instrumentem przenośnym i gra na niej nie wymaga już dwóch wykonawców. W wieku XV instrument stracił pozycję, jaką dotychczas zajmował w muzyce klasztornej, gdyż zaczęto postrzegać go jako instrument archaiczny, choć jeszcze w XVI-wiecznych obrazach spotyka się przedstawienia aniołów trzymających w rękach lirę. W kolejnym wieku lira staje się instrumentem ludowym, co nie jest bez znaczenia, jeśli chodzi o jej budowę. W instrumencie można wówczas odnaleźć kilka cech tożsamych z dudami.
Budowa opisywanego instrumentu oparta jest na czterech zasadniczych częściach: na pudle rezonansowym, komorze kołkowej, skrzynce klawiszowo-tangentowej i mechanizmie korbowo-kołowym. Do liry zaczepiony jest pasek, służący do zwieszenia instrumentu podczas gry oraz do przenoszenia go. Lira posiada cztery kołki dla czterech strun. Dwie z nich są strunami burdonowymi: niższa nylonowa, owinięta jest drutem metalowym, wyższa plastikowa. Struny burdonowe strojone są w interwale kwinty. Struny melodyczne przechodzą przez skrzynkę tangentową. Są metalowe, strojone unisono. Polskie liry miały niegdyś tylko trzy struny: dwie burdonowe i jedną melodyczną bądź dwie melodyczne i jedną burdonową. Autor prezentowanego instrumentu zastosował cztery struny po to, by wzmocnić siłę brzmienia instrumentu.  
Każda z czterech strun zaopatrzona jest w mikrostroik zamocowany na wspólnym strunociągu, co odróżnia tę lirę od tradycyjnych lir polskich oraz europejskich, w których wspólny strunociąg stosowano jedynie dla strun melodycznych.
Struny podpiera czteroczęściowy podstawek. Jego wysokość może być regulowana w trzech miejscach (na środku – dla strun melodycznych, oraz po bokach – dla strun burdonowych) za pomocą specjalnych pokręteł. Daje to możliwość zmiany natężenia dźwięku poszczególnych strun a także pozwala na wyłączenie jednej lub nawet dwóch strun burdonowych w czasie gry.
Skrzynka tangentowa jest otwierana. Wewnątrz znajduje się 24 tangenty, uruchamiane przez dwa szeregi klawiszy: górny (10) ułożony w szeregu chromatycznym i dolny (14) ułożony w szeregu diatonicznym.
Obecnie instrument znajduje się na wystawie Muzyka i Śpiew Ludowy Podkarpacia, która została dofinansowana przez MKiDN.
Bibliografia:
Ruszel K., Leksykon kultury ludowej w Rzeszowskiem, Rzeszów 2004.
Sachs C., Historia instrumentów muzycznych, Kraków 1986.
Wyżykowski S., Lirnik z Haczowa, Krosno 2000.
Dominika Osypanko