Ludowa pobożność maryjna. Różaniec.

W nawiązaniu do prezentowanej aktualnie wystawy „Wota i wizerunki maryjne”, chcemy przedstawić niektóre formy ludowej pobożności maryjnej. Jedną z nich jest „Różaniec”.
Różaniec to szeroko rozpowszechniona w kościele chrześcijańskim modlitwa. Przez cały  październik trwają nabożeństwa różańcowe w kościołach, ale odmawia się go również prywatnie w domach, przy domowych ołtarzykach, rzadziej przy wiejskich kapliczkach. Popularne jest uczestnictwo w tzw. Żywym Różańcu, a także odmawianie różańca przy zmarłym i wkładanie koronki różańcowej do rąk zmarłego, do trumny.
Modlitwa różańcowa swymi korzeniami sięga średniowiecza. Wg tradycji została objawiona przez Maryję św. Dominikowi jako broń przeciwko herezji albigensów. Tradycyjny kształt (rozważanie 15 tajemnic) otrzymała w XV w., a  szeroko upowszechniana była przez zakon Dominikanów od 2 poł. XVI w. poprzez zakładane  wówczas  przez nich pierwsze bractwa różańcowe, zwane Bractwami Różanego Wianka. Do codziennych praktyk pobożnościowych członków bractwa  należało nie tylko odmawianie różańca św. ale uczestnictwo we mszy św., cześć dla obrazów Maryi wyrażona przez klękanie przed nimi, odmawianie Godzinek, uczestnictwo w Roratach i bywanie na procesjach. Popularność tej pobożnej praktyki tak uzasadnia książeczka „Wiadomość o Arcybractwie Różańca Świętego” wyd. w 1872 r.
„ Inne bowiem bractwa katolickie tak są jednostronne, iż się do każdego wieku , do każdego rodzaju, do każdego stanu ludzi zastosować nie dadzą. To zaś Bractwo Różańcowe, dziateczki zajmuje, staruszków pokrzepia, gnuśnych ożywia, pracujących nie obarcza, możnych i bogaczów pociąga, biednych i chorych nie wyklucza, a nie tylko żywych ale i zmarłych do siebie przyjmuje”
W Polsce, w XVI w. Różaniec był nie tylko prywatną praktyką braci i sióstr różańcowych, ale stał się również nabożeństwem śpiewanym przez lud podczas nabożeństw kościelnych. Śpiew dotyczył również treści rozważania każdej z 15 tajemnic różańcowych. Tłumaczenia tych tekstów, oparte na pismach Ludwika z Granady dokonał prawdopodobnie o. Antonin z Przemyśla, na zlecenie prowincjała o. Melchiora Mościckiego. Przekład ten ukazał się drukiem w Krakowie w 1583 r. ale bez melodii. Różaniec śpiewano bowiem wówczas na melodie znanych pieśni kościelnych. Znaną nam współcześnie formę Różańca zawdzięczamy dominikaninowi Abrahamowi Bzowskiemu (+1637).
W XIX w. upowszechniła się jeszcze inna forma różańca – róże różańcowe zwane Żywym Różańcem. Pierwszą 15-os. grupę założyła w 1825 r. w Lyonie P. M. Jaricot, a wkrótce rozprzestrzeniła się ta forma po całej Europie. Najpierw w miastach, następnie także na prowincji, zwłaszcza w kręgu klasztorów kapucynów i felicjanek. Pod koniec XIX w. żywy różaniec został rozpowszechniony także w parafiach.  Każda z 15 osób codziennie odmawia inną tajemnicę różańca, co w sumie daje cały różaniec. Na czele każdej 15 osobowej  „róży” stoi zelator – czyli tzw. starszy brat (lub siostra ) różańcowy. Zamiana tajemnic pomiędzy członkami „róży” odbywa się w kościele, raz w miesiącu.
Od początku XX w. zaczęto również odprawiać w kościołach, w miesiącu październiku, nabożeństwo różańcowe. Obecnie dawna forma śpiewanego różańca ustępuje miejsca recytowanej. Teksty treści tajemnic różańcowych, śpiewanych niegdyś przed każdym „dziesiątkiem” różańca znaleźć można jedynie w ręcznie pisanych zeszytach należących do ludowych śpiewaczek/ śpiewaków.

Agata Witowicz

Literatura:
Anna Spiss. Kult Matki Bożej w Polsce. Wprowadzenie. W: Orędowniczko nasza. Kult Matki Bożej w polskiej kulturze ludowej. Kraków 1996
Ks. Jerzy Buxakowski. Najśw. Maryja Panna w liturgii W: Gratia Plena: studia teologiczne o Bogurodzicy. Red. Bernard Przybylski. Poznań 1965
Karol Mrowiec CM, Kult Matki Bożej w kulturze muzycznej Polski XVI wieku W: Roczniki Teologiczno-Kanoniczne T XXIX, zeszyt 2 – 1982
Jerzy Józef Kopeć CP. Polskie zwyczaje maryjne i praktyki religijne w XVI w. W: Częstochowskie Studia Teologiczne IX-X 1981/82
Ks. Zdzisław Janiec. Kult Maryi w Polsce na Przestrzeni dziejów. Sandomierz 2013

Spis ilustracji:
1.      „Starszy brat różańcowy” rysunek, wraz z opisem, autorstwa Józefa Rysia, ludowego rysownika, pisarza i muzyka z Łąki (1898-1971) – ze zbiorów Muzeum Etnograficznego w Rzeszowie
2.      Fragmenty dawnych tekstów śpiewanego „Różańca”, zapisanych w zeszycie należącym do p. Emilii  Kuczek z Giedlarowej – ze zbiorów prywatnych
3.      Okładka „Wiadomości o Arcybractwie Różańca Świętego” – rodzaj regulaminu dla członków bractwa, druk u J. A. Pelara w Rzeszowie w 1873 r. – ze zbiorów Muzeum Etnograficznego w Rzeszowie