Kapela Ludowa „Gacoki” z Gaci (region przeworski)

Początki działalności folklorystycznej w Gaci datuje się na lata 1908–1912. Wówczas powstawały tzw. drużyny bartoszowe, chóry włościańskie. Założono również Regionalny Zespół Pieśni i Tańca „Gacoki”, który do tańca potrzebował kapeli. Z czasem z zespołu wyłoniła się samodzielna Kapela Ludowa „Gacoki”, która – choć działa na różnych polach – wciąż towarzyszy ZPiT „Gacoki”.

Dzieje kapeli wiążą się ściśle z działalnością Gminnego Ośrodka Kultury w Gaci. Od 1970 roku, odkąd rozpoczął swoją działalność, gromadzi on lokalną społeczność, która prezentuje swoje umiejętności podczas lokalnych wydarzeń kulturalnych. To właśnie tam powstał Regionalny Zespół Pieśni i Tańca „Gacoki”. Wśród imprez organizowanych przez Gminny Ośrodek Kultury w Gaci trzeba wspomnieć o corocznych Przeglądach Kolęd i Pastorałek oraz Jasełek i Obrzędów Bożonarodzeniowych, Przeglądach Pieśni Patriotyczno-Religijnej oraz Przeglądach Tańca Ludowego „Gacok”.

Kapela „Gacoki” przez wiele lat mogła liczyć na przychylność Dyrektorów GOK w Gaci. W latach 1975–1991 funkcję tę pełnił Stanisława Tuleja, a od 1991 roku do dnia dzisiejszego ośrodkiem kieruje Ryszard Hanejko – kierownik, klarnecista i akordeonista kapeli. Kierownictwo kapeli przejął on w 1986 roku po Janie Jakielaszku – skrzypku, zmarłym tragicznie w 2007 roku. W ośrodku kultury pracuje również pani Lucyna Skawina – śpiewaczka kapeli, która pełni funkcję instruktora kulturalno-oświatowego.

Od momentu, w którym Ryszard Hanejko został Dyrektorem GOK w Gaci, Kapela Ludowa „Gacoki” jeszcze bardziej zintensyfikowała swoją działalność poprzez coraz częstsze występy na konkursach, festiwalach i przeglądach, nagrania w Polskim Radio i TV Rzeszów oraz nagrania audio na kasetach i płytach CD.

Wśród najważniejszych osiągnięć kapeli wymienić należy m.in.: wielokrotny udział w Ogólnopolskim Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu n. Wisłą (nagrody i wyróżnienia), kilkukrotny udział w Międzynarodowych Spotkaniach Rodzin Muzykujących w Zgorzelcu, nagrodę Marszałka Województwa Podkarpackiego za całokształt działalności w dziedzinie twórczości artystycznej, upowszechniania i ochrony kultury (2009), tytuł „Partnera roku” nadany przez Centrum Kultury w Przemyślu za całokształt współpracy we wspólnym dziele krzewienia kultury na Podkarpaciu. Ponadto w 2008 roku kapela „Gacoki” nagrała 126 melodii do albumu wydanego przez Radio Rzeszów. Prezentuje w nim ludowy zaśpiew i gwarę, grając ludowe tańce. Nagrania te powstały z myślą o zespołach polonijnych i ich instruktorach, do nauki tańca. Rocznie kapela występuje na około 30 imprezach lokalnych i ponadlokalnych.

Przez wiele lat działalności skład kapeli wielokrotnie ulegał zmianie. Wśród byłych członków warto wymienić następujących:

Józef Piątek („Omasta”) – cymbały, akordeon

Jan Bosak – klarnet C

Tadeusz Sochacki – klarnet C

Jan Kochmański – klarnet C

Edward Ulma – skrzypce

Władysław Szpiłyk – cymbały

Kazimierz Sochacki – kontrabas

Antoni Stecko – klarnet B (niemiecki system)

Stanisław Piątek – cymbały (zmarł w 2003 roku)

Jan Jakielaszek – skrzypce (zmarł w 2007 roku)

Tadeusz Pieniążek – klarnet B (niemiecki system) (zmarł w 2009 roku)

Jan Cwynar – kontrabas (zmarł w 2011 roku)

Obecnie kapela gromadzi w dużej mierze młode pokolenie. W aktualnym składzie gra od około dwóch lat. Najstarszym członkiem „Gacoków” jest Józef Piątek (ur. 1945 r.), który w kapeli gra od ok. 1987–1989 roku. Pochodzi on z Ostrowa (powiat przeworski, gmina Gać) – wsi nieopodal Gaci, mieszka w Gaci wraz z żoną-gacanką. Jego ojciec grał w kapeli wraz z Janem Jakielaszkiem przez około pięćdziesiąt lat. Józef Piątek uczył się gry na trąbce w Ognisku Muzycznym w Markowej. Jego brat natomiast grał w orkiestrze wojskowej na saksofonie altowym. Kiedy zmienił swój instrument na nowy, wówczas pan Józef nauczył się grać na saksofonie brata. Jakiś czas później Stanisław Tuleja i Ryszard Hanejko sprzedali mu klarnet z niemieckim systemem i odtąd rozpoczęła się jego przygoda z kapelą „Gacoki”.

Kolejnym członkiem i zarazem kierownikiem kapeli jest Ryszard Hanejko urodzony w 1962 roku. Pochodzi ze wsi Czerce (powiat przeworski, gmina Sieniawa). Pierwsze wskazówki gry na klarnecie dawał mu ojciec, kontynuował naukę w szkole muzycznej. Nauczył się również gry na akordeonie. Z „Gacokami” zaczął muzykować od roku 1986, kiedy ówczesny Dyrektor GOK w Gaci Stanisław Tuleja zaprosił go do współpracy. Wówczas przeniósł się do Gaci, prowadząc kapelę, jak również Gminny Ośrodek Kultury w Gaci.

Funkcję śpiewaczki w kapeli „Gacoki” pełni Lucyna Skawina urodzona w 1964 roku w Markowej. Pani Lucyna wychowała się w Gaci, a od czterech lat mieszka w Przeworsku. Pracuje w Gminnym Ośrodku Kultury w Gaci.

Młode pokolenie „Gacoków” reprezentuje Marcin Cwynar, urodzony w 1988 roku w Przeworsku, zamieszkały w Gaci. Ukończył on I stopień szkoły muzycznej na akordeonie, na kontrabasie natomiast nauczył się grać sam. W kapeli „Gacoki” muzykował również jego wujek (kontrabas). W innych kapelach grał też jego ojciec (klarnet) i brat (skrzypce).

Cymbalistą kapeli jest równie młody Karol Dzień, urodzony w 1990 roku w Jarosławiu, zamieszkały w Przeworsku. Ukończył on szkołę muzyczną (I stopień) na trąbce, jeśli natomiast chodzi o grę na cymbałach – jest samoukiem. Z Gacią związany był od dziecka za sprawą zamieszkałej tam rodziny. Nie posiada korzeni muzycznych. Cymbały, na których gra w kapeli mają około czterdziestu lat. Wiadomo, że gackim budowniczym cymbałów był Jan Jakielaszek, jednak członkowie kapeli nie potrafili wskazać budowniczego tego konkretnego instrumentu.

Można powiedzieć, że zasadą w kapeli „Gacoki” jest gra na innym instrumencie niż wyuczony w szkole muzycznej. Tak się stało również w przypadku Huberta Tejchmy urodzonego w 1994 roku w Łańcucie, zamieszkałego w Markowej. Ukończył on II stopień szkoły muzycznej w Rzeszowie w klasie wokalu, w kapeli gra natomiast na skrzypcach. Przyszedł do niej dzięki swojej siostrze Magdalenie – skrzypaczce, członkini „Gacoków”.

Najmłodsza w kapeli jest Izabela Głąb urodzona w 1997 roku w Przeworsku, zamieszkała w Białobokach (powiat przeworski, gmina Gać). W kapeli pełni funkcję śpiewaczki i skrzypaczki, choć ukończyła I stopień szkoły muzycznej w Przeworsku w klasie klarnetu. Na skrzypcach uczy się grać sama, gdyż w kapeli zaistniała taka potrzeba. Nie posiada tradycji muzycznych w swojej rodzinie.

Zatem aktualny skład Kapeli Ludowej „Gacoki” przedstawia się następująco (2014):

Józef Piątek – klarnet

Ryszard Hanejko – klarnet, akordeon

Lucyna Skawina – śpiew

Magdalena Tejchma – skrzypce

Hubert Tejchma – skrzypce

Izabela Głąb – skrzypce, śpiew

Karol Dzień – cymbały

Marcin Cwynar – kontrabas

Podczas występu kapela „Gacoki” zaprezentowała część swojego repertuaru. Znalazła się w nim „typowo kapelowa muzyka”, którą Ryszard Hanejko określa melodie ludowe z tekstem, czy to o proweniencji ludowej, czy autorstwa członków kapeli. Oprócz niej kapela przedstawiła repertuar taneczny. Co ciekawe, kierownik kapeli przyznaje, że grane przez nich polki mają szybsze tempo niż te grane do tańca. Jednocześnie zauważa, że tego typu podział na nieco wolniejsze melodie do tańca i szybsze do słuchania jest sztuczny: „To jest podział przez nas stworzony właściwie, bo te tańce były jednak do tańczenia i rzeczywiście to były kiedyś, z tego, co z opowiadań znamy, takie zawody na zabawach czy weselach, kto najdłużej, prawda, wytrzymał tą polkę. Płacono muzykantom i wówczas się bawili, kto najdłużej wytrzymał, ten był najlepszym tancerzem”. Wspomina również o tańczonych niegdyś tzw. wściekłych polkach o bardzo szybkim tempie, które stanowią wyjątek we wspomnianym podziale.

Rzeczywiście tańce ludowe Rzeszowszczyzny wyróżniają się dużą ruchliwością i żywym tempem, tańczone zaś w zawrotnym tempie, stanowiły egzamin sprawności i wytrzymałości tancerzy. Ryszard Hanejko słusznie określa je jako „cięte”, mówiąc: „W ogóle suita rzeszowska czy przeworska – te tańce są bardzo charakteryczne, bo one są bardzo właśnie takie… cięte, tempo jest szybkie tych polek. Wściekłe polki w nazewnictwie już same są szybkie albo polki galopki, polki w lewo”.

Wśród tańców granych przez kapelę wymienia oberki, krakowiaki, polki, sztajerki, tramelki. „Sztajerek to jest coś takiego jak oberek tylko w wolniejszym rytmie, bardzo ładne te sztajerki są. Tzw. tramelka to jest wolniejsza odmiana polki”. Dodatkowo niektóre nazwy tańców pochodzą od nazwisk już nieżyjących muzyków: Tramelka Piątka (ojca Józefa Piątka), Oberek Kochmańskiego (klarnecisty z Markowej), oberki Jakielaszka (członka kapeli „Gacoki”), Krakowiak „Wujkowy” (skrzypka, wuja Ryszarda Hanejko).

Nie ulega wątpliwości, że Kapela Ludowa „Gacoki” prezentuje repertuar różnorodny pod każdym względem. Znajdują się w nim tradycyjne tańce przekazane przez poprzednie pokolenia muzykantów, lecz również pieśni pisane niedawno do dawnych melodii ludowych („Lipka”), świadomie zapożyczone melodie z rzeszowskiego, jak również tzw. „firmówki” („Zagramy wam dzisiaj”, „Na tej gackiej ziemi”) – pieśni śpiewane na początek występu, „na dzień dobry publiczności”, z tekstem i muzyką własną kapeli. Jest to dowód na zmienność tradycji w czasie. Kapela nie tylko odtwarza muzykę swoich przodków, ale tworzy nową, odpowiadającą jej gustom, nawiązującą do folkloru swojego regionu.

Można więc uznać „Gacoków” za kapelę „z tradycjami”, istniejącą od wielu lat, która przekazuje repertuar poprzednich pokoleń mieszkańców Gaci, z drugiej – za kapelę tworzącą repertuar nowy – jak mówi jej kierownik – „kapelowy”, można powiedzieć wyrwany z kontekstu i jednocześnie odnajdujący się w nowym kontekście – kontekście sceny i wymogów publiczności. Ta zaś nie zawsze tańczy polki podczas występu „Gacoków”, więc polka może być wolniejsza, a „firmówka” stanowi wspaniałą dlań zachętę do wysłuchania kapeli do końca.

Warto przy tym zaznaczyć, że repertuar dobierany jest w zależności od okazji – podczas konkursu prezentowany będzie inny niż podczas lokalnego festynu. Już sama zmiana kontekstu wykonywania muzyki tradycyjnej wymusza dostosowanie do niego stosownego repertuaru. W końcu jury konkursowe oczekuje repertuaru jak najstarszego, wykonanego często w ściśle określonym, „starym” składzie kapeli. Bywa, że wymogi te zupełnie nie pokrywają się z preferencjami muzycznymi członków dzisiejszych kapel.

Zmienia się więc repertuar, ale i ulegają zmianie drogi jego przekazu. Oprócz tańców znanych z przekazu bezpośredniego (od starszego pokolenia muzykantów), znajdujemy przykładowo starą dumkę zespołu tanecznego z Gaci („Czemuś taka zadumana”), zrekonstruowaną z nagrania na kasecie dokonanego w dwugłosie dla Radia Rzeszów. Członkowie kapel coraz częściej są świadomi źródeł, z których mogą czerpać repertuar – archiwów, płyt CD, opracowań książkowych.

Z pewnością Kapela Ludowa „Gacoki” jest przykładem zachodzących w tych obszarach przemian. Na uznanie zasługuje jednak fakt, że wciąż ma w swoim repertuarze olbrzymią ilość ludowych tańców i pieśni z Gaci i okolic. Imponuje również to, że gromadzi w swoich szeregach młode pokolenie muzyków, którzy mimo, że sami nie są już „nosicielami” dawnych zwyczajów i muzyki, chcą się jej uczyć od starszych członków kapeli i wspólnie muzykować.

Materiał zebrała: Barbara Śnieżek

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu „Kolberg 2014 -Promesa”, realizowanego przez Instytut Muzyki i Tańca.

Opis fotografii:

Zdjęcie nr 1 Kapela „Gacoki”, próba generalna, GOK w Gaci, fot. Barbara Śnieżek

Zdjęcie nr 2 Ryszard Hanejko – klarnecista, dyrektor Gminnego Ośrodka Kultury w Gaci, fot. Barbara Śnieżek

Zdjęcie nr 3 Kapela „Gacoki”, fot. Barbara Śnieżek

Zdjęcie nr 4 Cymbały, fot. Barbara Śnieżek

Zdęcie nr 5 Marcin Cwynar – kontrabasista, fot. Barbara Śnieżek

Zdjęcie nr 6 Izabela Głąb – skrzypaczka, fot. Barbara Śnieżek

Zdjęcie nr 7 Karol Dzień – cymbalista Kapeli Gacoki

Zdjęcie nr 8 Kapela „Gacoki”, fot. Barbara Śnieżek

Zdjęcie nr 9 Budynek Gminnego Ośrodka Kultury w Gaci, siedziba Kapeli „Gacoki”, fot. Barbara Śnieżek