Ikona. Okno ku wieczności, cz.2

Człowiek pragnie piękna. Piękno wpływa na zmysły, a ostatecznie na duszę, która w naturalny sposób zwraca się do Boga – źródła wszelkiego piękna i dawcy życia. Twórcy ikon marzą o stworzeniu Piękna.

Ikona jest owocem długiej Tradycji, w której  medytacja i drobiazgowe opracowanie stanowi jedną całość. Centrum ikony stanowi oblicze, to ono dominuje. Głowa determinuje wielkość ciała i jego pozycję, cała kompozycja podporządkowana jest głowie.  Oblicza widniejące na ikonach często są śniade, mają koloryt ziemi. Pierwotnie osoby przedstawione na ikonach miały często nieproporcjonalnie duże, szeroko otwarte oczy – takie spojrzenie przyciągało widza. Wypukłe i wysokie czoło wyraża moc ducha i mądrość. Wydłużony i cienki nos podkreśla szlachetność. Usta są zawsze zamknięte, gdyż kontemplacja postuluje milczenie. Uszy rozwinięte przez słuchanie słów Pana swoją uwagę koncentrują na głosie wewnętrznym i nie dociera do nich szum świata.

Osoby o hieratycznych kształtach i suchych rysach nie zachęcają do sentymentalizmu, lecz kierują nasz wzrok ku wnętrzu. Statyczność ich ciał podkreśla aseksualność i akcentuje dynamikę życia wewnętrznego, co ujawniają gorejące i ufne oczy. Jest to obraz ciała podporządkowanego duchowi, nieruchoma postać wyraża pokój Boży i życie nadprzyrodzone.

Złoty nimb wokół głowy symbolizuje spływanie światła Bożego na człowieka, który żyje w bliskości z Bogiem. Obecność Ducha Świętego odbija się na obliczu. Już św. Mateusz Ewangelista pisał o głębokim sensie nimbu: „Sprawiedliwi zajaśnieją jak słońce w królestwie mego Ojca” (Mt 13, 43).

Wielkość osób zdeterminowana jest przez ich funkcję i znaczenie. Głębia nie istnieje, na ikonie wszystko znajduje się na pierwszym planie. Ikona stosuje tzw. perspektywę odwróconą – miejsce zbiegu linii perspektywy znajduje się przed ikoną, wśród widzów, a nie na samej ikonie.

Tworzące drugi plan ikony formy architektoniczne, góry i rośliny, są zawsze podporządkowane osobom zajmującym pierwszy plan.

Rosnącą jasność (twarzy, szat) uzyskiwano poprzez nakładanie pociągnięciem pędzla coraz jaśniejszej farby na warstwach ciemniejszych.

Dawnym mistrzom tworzącym ikony znane były doskonale właściwości chemiczne różnych barw oraz ich odporność – barwy pochodzenia mineralnego (jak tlenki, węglany, krzemiany) oraz organicznego (substancje roślinne lub zwierzęce) odporne są na upływ czasu. W przypadku ikony kolor jest czymś więcej niż tylko elementem dekoracyjnym. Bogata symbolika kolorów wiąże się z mistyką – przede wszystkim solarną, gdyż źródłem wszystkich kolorów na niebie i na ziemi jest słońce.

Biel – symbolizuje światłość, jest kolorem objawienia i łaski (na ikonie Przemienienie zwraca uwagę olśniewająca i błyszcząca bielą szata Chrystusa), jest kolorem czystości, wyraża też radość i szczęście.

Błękit – jest symbolem wiary, pociąga ku nieskończoności. Błękit i biel – kolory przypisane Maryi – wyrażają oderwanie od świata i wzlot uwolnionej duszy ku Bogu. Błękit jest także często kolorem płaszcza Pantokratora.

Czerwień – symbolizuje miłość, ofiarę i altruizm (czerwona jest szata Chrystusa w pretorium, szaty męczenników, płaszcz św. Michała Archanioła i serafini). Purpura w Biblii zarezerwowana jest dla największych dostojników, a w Bizancjum była oznaką najwyższej władzy.

Zieleń – usytuowana pomiędzy błękitem (kolor zimny) i czerwienią (kolor ciepły) – wyobraża doskonałą równowagę wypływającą z połączenia błękitu i żółci, będąc symbolem odrodzenia duchowego jest często kolorem proroków i św. Jana Ewangelisty.

Żółć – czysta żółć wyraża prawdę, mętna zaś symbolizuje pychę, zdradę, cudzołóstwo (odnosi się też do siarki piekielnej).

Złoto – symbolizuje światłość, w chrześcijaństwie – życie wieczne i wiarę, ale przede wszystkim Chrystusa. Złote tło ikon tworzy przestrzeń, w której ciała uwolnione od ciężaru ziemi podlegają uduchowieniu.

Brąz – jest kolorem ziemi, szeroka paleta brązu stosowana jest do stopniowania innych kolorów.

Czerń – przywołuje nicość, chaos, trwogę i śmierć (m.in. czarna jest otchłań na ikonie Zmartwychwstanie, czarni są potępieńcy w dniu Sądu Ostatecznego oraz diabeł).

Mistrzostwo w doborze kolorów – a także ich głęboka symbolika – wpływa na urzekające piękno ikon.

Inga Kunysz

Literatura:

Ikona, Symbol i wyobrażenie, pod red. E. Bogusz, Warszawa 1984;

Molé W., Ikona ruska, Warszawa 1956;

Sołouchin W., Spotkania z ikonami, przeł. M. Zagórska, Kraków 1975;

Quenot M., Ikona. Okno ku wieczności, przeł. H. Paprocki, Białystok 1997;