Tradycje Wigilii Bożego Narodzenia w Polsce zostały decyzją Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego wpisane na Krajową Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego (pozycja 108).

Krajowa Lista Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego prowadzona jest przez Narodowy Instytutu Dziedzictwa. Wpisów na listę dokonuje Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, po uzyskaniu rekomendacji takiego wpisu ze strony Rady ds. Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego.

Krajowa Lista Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego stanowi realizację wymogu nakładanego na Państwo-Stronę Konwencji UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego z 2003 r. W Polsce funkcjonuje od 2014 roku.

Link do Krajowej Listy: https://niematerialne.nid.pl/krajowa-lista-niematerialnego-dziedzictwa-kulturowego/

„Niematerialne dziedzictwo kulturowe oznacza

• praktyki, wyobrażenia, przekazy, wiedzę i umiejętności – jak również związane z nimi instrumenty, przedmioty, artefakty i przestrzeń kulturową –
• które wspólnoty, grupy i, w niektórych przypadkach, jednostki uznają za część własnego dziedzictwa kulturowego.
• To niematerialne dziedzictwo kulturowe, przekazywane z pokolenia na pokolenie, jest stale odtwarzane przez wspólnoty i grupy w relacji z ich otoczeniem, oddziaływaniem przyrody i ich historią
• oraz zapewnia im poczucie tożsamości i ciągłości, przyczyniając się w ten sposób do wzrostu poszanowania dla różnorodności kulturowej oraz ludzkiej kreatywności.” (Fragment Konwencji UNESCO 2003)

Linki dot. Konwencji  UNESCO 2003:

https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=wdu20111721018

https://pl.wikipedia.org/wiki/Konwencja_UNESCO_w_sprawie_ochrony_niematerialnego_dziedzictwa_kulturowego

Wigilia jako niematerialne dziedzictwo kulturowe

Wniosek o wpis tradycji wigilijnych był wnioskiem pionierskim. Dotąd na Krajowej Liście Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego nie było zjawisk o zasięgu ogólnopolskim. Dominowały tradycje czy umiejętności związane z jednym regionem etnograficznym, parafią, gminą, miejscowością. Tradycje wigilijne dotyczą bowiem całej Polski oraz miejsc zagranicą, gdzie Polacy obchodzą Wigilię. Wigilia jest też fenomenem kulturowym: kultywują ją na różny sposób niemal wszyscy Polacy i mieszkańcy Polski, niezależnie od przynależności narodowościowej, etnicznej, wyznaniowej, religijnej, rasowej; niezależnie od miejsca zamieszkania: na wsi i w mieście, także w diasporze; tysiące osób związanych ze wspólnotami wyznaniowymi, w tym wspólnoty parafialne różnych form chrześcijaństwa: katolików, grekokatolików, prawosławnych, protestantów i wspólnot niechrześcijańskich nowych ruchów religijnych; osoby nieidentyfikujące się z żadnym wyznaniem ani religią. Wpis bierze pod uwagę zróżnicowanie regionalne tradycji wigilijnych i inkluzyjnie dotyczy całej Polski niezależnie od gminy, powiatu, województwa, regionu itd. Wigilia integralnie związana jest z chrześcijaństwem, ale obecnie w części społeczeństwa wymiar religijny jest przytłumiony lub nawet nieobecny.

Wpis obejmuje tradycje całego dnia Wigilii (nie samą wieczerzę), przebogate w symbole, kolędy, kulinaria, wymianę darów, świąteczny wystrój, przekonania, praktyki i rekwizyty. Bierze pod ochronę praktyki świeckie i religijne realizowane w domach, kościołach i na cmentarzach. Dzień Wigilii Bożego Narodzenia, przypadający 24 grudnia, w polskiej kulturze jest świętem najdonioślejszym. Charakteryzuje go niepowtarzalny nastrój refleksji i nadziei, rodzinności, pojednania i wyjątkowego spotkania. Co niezwykłe, Wigilia jest powszechnie praktykowana, nawet jeśli została ograniczona do kilku wybranych elementów: wieczerzy, łamania się opłatkiem i obdarowywania się prezentami. Wpis na Krajową Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego jest świadectwem głębokiego szacunku dla tradycji Wigilii jako ważnego elementu kultury polskiej i tożsamości współczesnych Polaków ze wszystkich grup społecznych.

W ujęciu etnologicznym i antropologicznym Wigilia jest rytualnym przejściem od starego do nowego roku, dlatego w wielu przekonaniach i artefaktach wigilijnych widać związek z prastarym przedchrześcijańskim kultem zmarłych oraz z magią zapewniającą pomyślność plonów, dostatek w gospodarstwie, zdrowie w nowym roku. Tradycja wigilijna nie jest zarazem jednorodna. Konkretne praktyki kulturowe związane z Wigilią zależały i zależą nadal od regionu kraju, tradycji grup etnograficznych i wyznaniowych, zamożności rodzin i podatności na zmiany kulturowe. Jednocześnie wiele dawnych zwyczajów i przekonań wigilijnych jest nadal praktykowanych. Odziedziczyliśmy te tradycje po poprzednich pokoleniach i zobowiązani jesteśmy przekazać jak najwięcej następnym generacjom.

Ochrona zgodnie z duchem Konwencji UNESCO 2003 nie polega na „zamrażaniu” dziedzictwa, każde pokolenie może do niego dodawać coś od siebie, np. rybę po grecku do menu wieczerzy wigilijnej. Ponadto istotą ochrony dziedzictwa w myśl Konwencji UNESCO 2003 jest żywe praktykowanie go i przekazywanie następnym pokoleniom.

Wpis na Krajową listę otwiera możliwość wpisu na Listę Reprezentatywną Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego Ludzkości UNESCO (https://pl.wikipedia.org/wiki/Lista_reprezentatywna_niematerialnego_dziedzictwa_kulturowego). Przygotowaniem takiego wniosku zajmuje się Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Departament Ochrony Zabytków) w wraz z Ukrainą i Litwą, która koordynuje wniosek.  Złożenie wspólnego wniosku planowane jest do końca marca 2025 roku.

Prace nad wnioskiem: udział Katedry NDZK UMCS oraz innych osób, instytucji i organizacji

Wpis zjawiska „Tradycje Wigilii Bożego Narodzenia” na Krajową Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego jest ogromnym sukcesem Katedry Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego.

Departament Ochrony Zabytków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego jesienią 2024 roku poprosił Katedrę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego w Instytucie Nauk o Kulturze UMCS o pomoc w przeprowadzeniu konsultacji społecznych, koordynację prac nad wnioskiem na Krajową listę oraz wsparcie w przygotowaniu wniosku na Listę UNESCO.

Dla Katedry jest to wyjątkowe zadanie, ogromne wyróżnienie i zaszczyt. Tym większa radość, że wpis tradycji wigilijnych na Krajową Listę został sfinalizowany. A zaczęło się od ogłoszenia konsultacji społecznych poprzez ankietę do wyrażania poparcia dla wpis tradycji na listy dziedzictwa – krajową i UNESCO. Ankieta działa nadal i wciąż można za jej pomocą popierać wpis tradycji wigilijnych na Listę UNESCO:

FB: https://www.facebook.com/kulturoznawstwoUMCS/?locale=pl_PL

Forms: https://forms.office.com/e/mjt9fLpfwf

Kierownik Katedry, dr hab. Katarzyna Smyk, prof. UMCS, zaprosiła do współpracy przy wniosku grupę ekspertów, instytucji i organizacji. Zaproszenie to przyjęli i czynnie włączyli się w prace nad opisem tradycji wigilijnych – w jednym z punktów wniosku:

– z Katedry Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego INoK UMCS:

• dr Beata Maksymiuk
• dr Agata Kusto
• dr Agnieszka Kościuk-Jarosz
• dr hab. Katarzyna Smyk, prof. UMCS – koordynatorka całości prac nad wnioskiem, kierownik Katedry

– z innych instytucji i jednostek badawczych:

• dr Hubert Czachowski – dyrektor Muzeum Etnograficznego im. M. Znamierowskiej-Prüfferowej w Toruniu
• dr Marcin Kołodziej – Wydział Teologiczny Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
• dr Tomasz Kosiek – Zakład Kulturoznawstwa Uniwersytetu Rzeszowskiego
• mgr Hanna Łopatyńska – Muzeum Etnograficzne im. M. Znamierowskiej-Prüfferowej w Toruniu
• dr Andrzej Ner – doktor Instytutu Nauk o Kulturze UMCS
• Grzegorz Brudny – proboszcz Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Lublinie
• dr hab. Aneta Rayzacher-Majewska, prof. UKSW – Katedry Katechetyki Fundamentalnej i Materialnej w Instytucie Nauk Teologicznych Wydziału Teologicznego UKSW w Warszawie

Instytucje z terenu całej Polski zgodziły się na oficjalne ujęcie we wniosku w charakterze podmiotów wspierających depozytariuszy tradycji wigilijnych na obszarze swojego działania (kolejność alfabetyczna):

1. Bukowiańskie Centrum Kultury „Dom Ludowy” w Bukowinie Tatrzańskiej
2. Etnocentrum Ziemi Krośnieńskiej – sekcja Regionalnego Centrum Kultur Pogranicza w Krośnie
3. Fundacja Dla Dziedzictwa
4. Fundacja Wspomagania Wsi
5. Instytut Śląski
6. Katedra Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego Instytutu Nauk o Kulturze UMCS
7. Małopolskie Centrum Kultury „Sokół” w Nowym Sączu
8. Muzeum „Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie”
9. Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku
10. Muzeum Etnograficzne im. M. Znamierowskiej-Prüfferowej w Toruniu
11. Muzeum Etnograficzne w Zielonej Górze-Ochli
12. Muzeum Krakowa – Centrum Interpretacji Niematerialnego Dziedzictwa Krakowa
13. Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce
14. Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej
15. Muzeum Kultury Ludowej w Węgorzewie
16. Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie
17. Muzeum Narodowe w Poznaniu
18. Muzeum Narodowe w Szczecinie
19. Muzeum Okręgowe w Rzeszowie
20. Muzeum Okręgowe w Suwałkach
21. Muzeum Rolnictwa im. ks. K. Kluka w Ciechanowcu
22. Muzeum w Przeworsku Zespół Pałacowo-Parkowy
23. Muzeum Wsi Kieleckiej
24. Muzeum Wsi Mazowieckiej w Sierpcu
25. Muzeum Wsi Radomskiej
26. Muzeum Ziemi Sądeckiej w Nowym Sączu
27. Muzeum Ziemi Tarnowskiej
28. Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie
29. Podlaskie Muzeum Kultury Ludowej w Wasilkowie
30. Radiowe Centrum Kultury Ludowej – Polskie Radio S.A. – Program 2
31. Stowarzyszenie Twórców Ludowych
32. Tarnogrodzki Ośrodek Kultury
33. Towarzystwo Kultury Teatralnej Ziemi Lubelskiej